واج شناسی و آوا شناسی فارسی (1)

زبان فارسی معیار شش واکه و بیست‌و‌چهار همخوان درست شده‌است.

البته در بخش همخوان‌ها باید گفت که آن‌چه مشهور می‌باشد، بیست‌و‌سه همخوان است، ولی در واقع بیست‌و‌چهار‌تا است. البته بیست‌و‌پنجمی نیز در میان مردم رایج است و باید گفت که فارسی عملاً بیست‌وپنج همخوان دارد، ولی آن را نپذیرفته‌اند؛ این همخوان از زبان عربی به فارسی آمده و شاید برای همین هنوز پذیرفته نشده‌است. اگر بررسی را دقیق‌تر کنیم، همخوان‌های دیگری هم خواهیم یافت.

پیرامون واکه‌ها نیز بدانید که در فارسی افغانی، فارسی ایرانی و فارسی تاجیکی اختلافاتی هست. یعنی فارسی افغانی هشت واکه، و فارسی ایرانی و تاجیکی شش واکه دارد.

البته به شرطی که هجا‌های مرکب را به حساب نیاوریم این گونه است، چون این سی لفظ در واقع شالودهٔ ناب زبان فارسی است.

واج‌ها و آواها

واکه‌ها

زبان فارسی معیار، از لحاظ واکه‌ها امتیازهای بسیاری دارد و شاید در رستهٔ زبان‌های نادر و رایج دنیا باشد که این‌چنین است، و آن داشت تنها شش واج است، که سه به سه در برابر هم است، سه واکهٔ کوتاه و سه واکهٔ کشیده. در واقع در فارسی، در نهایت تنها شش واکه داریم که به تناسب هر کدام می‌تواند کشیده یا کوتاه باشد که دوازده گونه می‌شود.

از دیگر امتیازات فارسی این است که دو واکه نمی‌تواند پشت‌سر‌هم آید، یعنی واک‌ها باید ساده باشد و در فارسی واکهٔ ترکیبی نظیر انگلیسی و تازی نداریم. این ساختار واکه‌ها گفتار را ساده و روان کرده‌است.

البته گه‌گاه استثناهایی به چشم می‌خورد که در گویش معیار، نسبتاً کم‌یاب است.َ

جدول واکه‌های معیار فارسی

گویش معیار فارسی شش واکه دارد که از این قرار است:

 

دبیره ↓

آوانگاری بین‌المللی ↓

لاتین ↓

نمونه ↓

ـَ

æ

a

برده /bæɾde/

ـَا

ɒː

ā, aa

تاب /tɒːb/

ـِ

e

e

فِریب /feɾiːb/

ـِی

iː

ī, i

تیر /tiːɾ/

ـُ

o

o

بُت /bot/

ـُوْ

uː

ū, u, oo

نوش /nuːʃ/

 

دبیره

آوانگاری بین‌المللی

لاتین

نمونه

ـَه

æ

a

نَه /næ/

ـِه

e

e

چِِه /tʃe/

و

o

o

تو /to/

واکه‌های کوتاهِ دراز

در فارسی، گاهی واکه‌های /ـُ/ و /ـِ/ به صورت /ـُوْ/ و /ـِیْ/ کوتاه تلفظ می‌شود:

اگر یکی از بخش (هجا) های واژه، دوواجی درست‌شده از همخوان و واکهٔ /o/، و نیز واجٍ دوم بخش بعدی /uː/ باشد، می‌توان /o/ بخش نخست را به /u/ تبدیل کرد؛ مانند بِبین، پرینتر (چاپگر)، کلید، سریشم (ژلاتین)، نگین، فرینی (فرنی)، نشیمن، پریز، سپید، ته‌نشین، ساکنین، آتِشین و …

همچنین اگر بخش (هجا) های واژه، دوواجی درست‌شده از همخوان و واکهٔ /e/، و نیز واجٍ دوم بخش پسین /iː/ باشد، می‌توان /e/ بخش نخست را به /i/ تبدیل کرد؛ همانند نُمودن، گشوده، بی‌سکون، درود، شگون، ورودی، شکوفه، شلوغ و ….