"راه هاي تقويت خلاقيت ادبي و پرورش ذوق هنري دانش آموزان "
تهيه كننده : خديجه رحيمي(پاييز)
چكيده :
پرورش خلاقيت ادبي و ذوق هنري دانش آموزان ، يكي از مهمترين مسائلي است كه در كلاس هاي ادبيات بايد مورد توجه دبيران محترم قرار گيرد .
دبيران ادبيات با شناخت راههاي تقويت خلاقيت و موانع رشد آن مي توانند با به كار بردن شيوه هاي تازه و ذوق برانگيز در كلاس درس استعدادهاي نهفته دانش آموزان را بيدار ساخته با پرورش خلاقيت ايشان راه هاي پيشرفت ذوق ادبي و هنري آنان را گسترش دهند .
در اين راستا تجربه هاي درخشان همكاران در طول ساليان تدريس و روش هاي تازه اي كه در جلب و جذب دانش آموزان به شناخت و لذت بردن از درس ادبيات موثر است ، قابل تأمل و توجه مي باشد . روش هايي كه شايد در هيچ كتاب و منبعي به آن اشاره نشده و حاصل ذوق لطيف و بينش وسيع خود همكاران است .
در اين نوشته به پاره اي از اين شيوه ها كه حاصل تجربه نگارنده در طول ساليان نه چندان دراز تدريس است اشاره مي شود .
مقدمه :
يكي از زيباترين وجوه تمايز انسان با ساير موجودات، قدرت تفكر و خلاقيت اوست . اين قدرت سرآغاز تحقق اهداف آرمانگرايانه انسان هاست و باعث مي شود انسان بتواند توانائي هاي خود را نمودار سازد .
قدرت تغيير در ذهن و پديده هاي هستي قدرت كشف و توليد انديشه هاي تازه از مصاديق خلاقيت اند .
"تفكر فعاليت ارادي مغز در جهت حل مجهولات و كشف رابطه هاست . توان ذهني در پردازش آنچه نظر ما را به خود معطوف داشته است ، تفكر ناميده مي شود .
قوه تفكر منطقي در نهاد همه انسانها و ابناي بشر وجود دارد اما از قدرت ابداع و خلاقيت تنها كساني بهره مندند كه تفكراتي سواي تفكرات ديگران دارند ." (بيدمشكي،18:1385)
خلاقيت يك خصيصه صرفأ ذاتي نيست بلكه همه انسان ها از اين توانايي برخوردارند اما هر كس درجه اي از اين استعداد را داراست . معلم موفق معلمي است كه اين درجه را به سطح بالاتر بلكه بالاترين سطح برساند .
عوامل مؤثر در خلاقيت را شناسايي نموده براي پرورش اين توانايي در دانش آموزان تلاش نمايد . به ويژه معلم ادبيات كه با دنياي درون دانش آموزان ارتباط بيشتري دارد بهتر مي تواند در راه شناسايي و تقويت خلاقيتهاي ذوقي و ادبي دانش آموزان كه در نهايت منجربه آفرينش ادبي و تلطيف روح و روان ايشان مي شود گام بردارد .
كلاس هاي انشا در دوره راهنمايي و اختصاص زمانهايي از كلاسهاي ادبيات دوره متوسطه بهترين مكان و زمان جهت پرورش خلاقيت هاي ادبي و ذوق هنري دانش آموزان است .
دانش آموزان علاقه مند و داراي استعداد را مي توان به كمك روشهاي فراوان ذوقي به سمت موضوعات تازه و كشف هاي نو و لذت بردن از خواندن و نوشتن رهنمون شد .
در اين نوشته سعي شده است پاره اي از روش هايي كه به صورت تجربي در طول ساليان تدريس نگارنده به دست آمده و نتايج خوبي هم داشته است به اجمال گزارش شود.
تعريف خلاقيت
رولامي معتقد است:تفكرخلاق ،نمايش ِ بالاترين،درجه ي سلامت عاطفي و عبارت است از ابراز وجود افراد ِ سالم، درجريان خود بهسازي وتكامل نفس خويش" (رشدمديريت مدرسه،دي ماه 19:1385)
براي خلاقيت تعاريفي ارائه شده كه به برخي از آنان اشاره مي شود :
- خلاقيت خارج شدن از پشت درهاي بسته است .
- خلاقيت دوباره نگاه كردن است .
- خلاقيت فرايند مقابله واقع بينانه با يك مسئله و درگيري و جذب شديد آگاهي با هوشياري و مرتبط ساختن مطالب با يكديگر به نحوي تكامل يافته است .
موانع خلاقيت
"به گفته اندرسن خلاقيت در كودكان امري همگان است در حالي كه در بين بزرگسالان تقريبا" وجود ندارد . خود به خود اين سؤال پيش مي آيد كه چه بر سر اين توانايي عظيم و همگاني بشر پيش آمده است ؟ " (آلن بودو،1358:45)
موانع خلاقيت دو دسته اند : - موانع فردي - موانع اجتماعي
" برخي عوامل فردي كه باعث رشد خلاقيت مي شوند عبارتند از : عوامل دروني - فيزيولوژيك و بيولوژيك" ( شميسا وعليپور،37:1376)
در دسته موانع فردي تنها موانعي كه از بقيه مهمترند ، موانع رواني اند كه لازم است مربيان و والدين به آن توجه داشته باشند . برخي از موانع رواني كه در رشد خلاقيت تأثير دارند عبارتند از :
- عدم اعتماد با نفس
- عادت
- عدم تمركز ذهني
- ترس از شكست
- تصور منفي از خود
- نداشتن انعطاف پذيري و ...
- اعتقاد به ارثي بودن خلاقيت
موانع اجتماعي
يكي از دلايلي كه ما هر چه بيشتر رشد مي كنيم خلاقيتمان كمتر مي شود آن است كه قرباني فرهنگ، رسوم اجتماعي و عادات مي شويم . در نتيجه ي تحصيل و تجارب ، خصوصياتي در ما ايجاد مي شود كه طرز تفكر ما را به سوي جمود مي كشاند . بطور كلي عوامل اجتماعي مؤثر در خلاقيت عبارتند از :
- خانواده
- -مدرسه
- گروههاي اجتماعي كه فرد در آنها عضويت دارد مثل : تيم ورزشي – انجمنها – گروههاي مذهبي و ...
با توجه به موضوع نوشته و با عنايت به اهميت نقش مدرسه در پرورش يا از بين بردن خلاقيت در دانش آموزان از ميان موارد فوق به موانعي كه مدرسه مي تواند در مسير خلاقيت ايجاد كند اشاره مي نمايد .
در برخي مدارس و نظامهاي تعليم و تربيت ،موانعي بر سر راه رشد خلاقيت وجود دارد كه موارد زير مي تواند نمونه هاي آن باشد :
- مقررات خشك و انضباطي
- روشهاي تدريس سنتي
- شخصيت برخي معلمان و شرايط كار . معلمان كم حوصله ، كم سواد و عدم مديريت صحيح كلاس ،خلاقيت را از بين مي برد .
- تأكيد زياد بر نمره و ارزشيابي
- عدم مشاركت فعال دانش آموزان در فعاليت هاي آموزشي
- قضاوت بدون تشريح علل و نتايج
شناخت عوامل فوق كه البته احتياج به توضيحات بيشتر دارد و در اين مقال نمي گنجد مي تواند در صورت رفع شدن كمك مؤثري باشد در پرورش كودكان و نوجوانان خلاق و آفريننده .
راههاي تقويت خلاقيت ادبي و پرورش ذوق هنري
" همه ي شاه كارهاي بشر،درتخيل خلاق او ريشه دارد ،پس ما حق نداريم به تخيل ،بهاي كمي بدهيم"
( زاهدي،68:1382)
ادبيات دنياي پر رمز و رازي است كه پرواز در زواياي ناشناخته و ناگشوده اش لذتي برابر كشف و شهود به انسان مي دهد .
انسان كه در پي كشف و شهود باشد و در پشت هر پديده گستره ي بي نهايتي از زيبايي ها و ظرافتها را مي بيند، هيچ وقت ساكن و جامد نمي ماند و در تلاطم براي رسيدن به كمال، لحظه اي از پاي نمي نشيند .
كلاس ادبيات دريچه اي به سوي آسمان بي نهايت زيبايي ها و ظرافت هاست و معلم خوش ذوق
ادبيات راهبري كه دست دانش آموز را مي گيرد او را كنار پنجره مي برد پنجره را مي گشايد و وسعت زيباي آن سو را پيش چشم او مي گشايد .
اما فقط دانش آموز را تا كنار پنجره بردن كافي نيست بايد فضايي را ايجاد كرد كه خود او به سمت پنجره برود و خود آنرا بگشايد زيبائي ها را ببيند تشريح كند نقد كند و آنگاه آنرا براي سايرين باز گويد و در نهايت در خويش نهادينه سازد و آن ها را در خويش بجويد .
هميشه در كلاس درس دانش آموزاني هستند كه به نوشتن،علاقه مندندو دراين زمينه استعداد هم دارند.معلم ادبيات ،مي تواند به شيوه هايي نه چندان سخت و پرهزينه،دانش آموزان مستعد رابه سمت رشد خلاقيت ادبي و پرورش ذوق هنري،رهنمون شود تا شيريني درك لذت ادبي را درك كنند و به سمت آفرينش آثار خلاقه ي ادبي روي بياورند.
در زير به برخي از شيوه هايي كه در پرورش خلاقيت ادبي دانش آموزان مي تواند مؤثر باشد و نگارنده در طول سالهاي تدريس آن ها را به كار برده ام اشاره مي شود .
لازم به ذكر است سعي شده تا حدامكان، از بيان موارد معمول و تكراري كه در همه كلاس ها توسط همه دبيران محترم انجام مي شود پرهيز گردد :
- ارائه تصوير و خواستن از دانش آموزان كه هر بيتي كه با ديدن اين تصوير به ذهنشان متبادر مي شود بنويسند . امكان دارد اين بيت مريوط به يك جزء تصوير باشد يا حتي جزئي در تصوير با كلمه اي در بيت همخواني داشته باشد .يادم است چند سال پيش تصوير پرنده اي بردرخت را به كلاس برده بودم و از بچه ها خواستم پيرامونش بيت يا پاره اي شعربنويسندويكي از دانش آموزان نوشته بود:
تسبيح گوي او نه بني آدمند وبس هر بلبلي كه زمزمه برشاخسار كرد !
ومن به او بيست دادم.
- ارائه شعر و درخواست از دانش آموزان كه آن را نقاشي كنند . هر چه مي فهمند و برداشت مي كنند بكشند ، مثلأ :
در آن كوير سوخته آن خاك بي بهار حتي علف اجازه زيبا شدن نداشت
نردبان از سر ديوار بلند /صبح را روي زمين مي آرد
آب شد برف زردكوه ِ سپيد تكه يخ ها به گريه افتادند
تكه يخ ها چه سر به زيروصبور جاي خود را به چشمه ها دادند
آنان كه فانوسشان را /بر پشت مي برند،/سايه هاشان پيش پايشان مي افتد!
- از آنان بخواهيم ابياتي از شاعران بزرگ مثلا" سعدي حافظ يا مولوي را با مفاهيمي كه تعيين مي كنيم بيابند . مثال : مفهوم ' دوستي – عشق – نفرت – دانش و ...'
-چند بيت بدهيم و از آنان بخواهيم عناصر مرتبط با هم را با فلش به هم وصل كنند،يا هسته ي مركزي واصلي را مشخص كنند ( آشنا كردن بچه ها به طور غير مستقيم با بيان و بديع و آرايه هاي ادبي )
مثال :
ني محزون مگر از تربت فرهاد دميد كه كند شكوه ز هجران لب شيريني
اين تطاول كه كشيد ازغم هجران بلبل تا سراپرده ي گل نعره زنان خواهد شد
آسمان باقفس تنگ چه فرقي دارد بال وقتي قفس ِ پر زدن ِ چلچله هاست
يوسف !به اين رها شدن از چاه دل مبند اين بار مي برند كه زنداني ات كنند
گره به باد مزن،گرچه برمراد رود كه اين سخن به مثل باد با سليمان گفت
- از آنان بخواهيم شاعران و نويسندگان گمنام شهر يا استان خود را معرفي كنند .
- ضرب المثلهاي هم معني يا نزديك به هم را جمع آوري كنند .
مثال : يك دست صدا ندارد = با يك گل بهار نمي شود .
سالي كه نكوست از بهارش پيداست=در باغ را كه باز كني تا انتهاش پيداست
- ضرب المثل هايي كه در آن ها يك كلمه تكرار شده جمع كنند بعد مفاهيم آن ها را طبقه بندي كنند .
مثال : ضرب المثل هايي كه در آنها كلمه ي ' ديوار ' آمده جمع كرده مفاهيم آن ها را جدا جدا بنويسند .
- اصطلاحات جديدي كه در ميان مردم رايج شده را جمع كنند و در مورد مفاهيم آن ها و علل پيدايش آن ها صحبت نمايند .
مثال : تو ' مود ' چيزي نبودن – آب و روغن قاطي كردن – همه را برق مي گيره ما را چراغ نفتي
- اصطلاحات و ضرب المثل هاي محلي را جمع كنند .
مثال : آب از تالار پايين كردن : اصطلاح خاص منطقه اردهال و نياسر كاشان به معني فخر فروختن
-از آن ها بخواهيم علت دوست داشتن يا دوست نداشتن فلان درس را با حس خودشان بنويسند
- بخواهيم هربار يك شاعر كلاسيك ناشناخته يا يك شاعر نوپرداز ناشناخته را خيلي كوتاه معرفي كنند
- تشكيل انجمن هاي ادبي در مدارس
- با ابيات هر شعر ( مثنوي ها ) مشاعره كنند .
- برگزاري همايش هاي ادبي هر ساله در مدارس با حضور معلمان يا اساتيد برجسته و شاعران محلي يا استاني .
- استفاده از روش همانند سازي براي سنجش ترس ها ،شادي ها –،آرزوها و تخيلات بچه ها .
مثال : خيال كنيد مثل يك سطل در وسط يك چاه گير كرده ايد احساسات و آرزوهاي خود را بيان كنيد .
- در نظر گرفتن حجم انشا ونوشته با توجه به مفهوم و محتوا و زيبايي هاي آن و تشريح اين موضوع براي دانش آموزان .
- ساختن پيام كوتاه ( sms ) با استفاده از نيروي تخيل يك موضوع بدهيم مثل ' دوستي ' و از دانش آموزان بخواهيم جملات كوتاه با معنا و زيبا در مورد آن درست كنند .
- تهيه شعر از وبلاگ شاعران توسط بچه ها و ارائه آن در كلاس .
- نصب تابلوي ويژه نوشته هاي دانش آموزان در مدارس
- توجه ويژه به ادبيات معاصر به لحاظ ارتباط بيشتري كه دانش آموزان با شعر و نثر نو برقرار مي كنند و استفاده از آن جهت ورود به دنياي وسيع ادبيات گذشته . خوانش شعرونثرهاي معاصر،بردن صداي شاعران معاصر در كلاس درس يا حتي دعوت از آن ها براي حضوردركلاس (درصورت امكان)
- ديدار با شخصيت هاي ادبي منطقه .
- معرفي سايت هاي ادبي و آموزش روش ورود به آن ها با استفاده از كامپيوتر مدرسه به دانش آموزان .
- اختصاص بخش كوتاهي از كلاس ، به ادبيات جهان
- تهيه ي دفتري از بريده هاي روزنامه ها (شعر و نثر ادبي كوتاه) و ارائه دركلاس
- انجام بازي هاي ادبي مثلأ يك كلمه مي دهيم و از آنان مي خواهيم اولين چيزي را كه با شنيدن آن كلمه به ذهنشان مي رسد بيان كنند .
مثال : اولين چيزي كه با شنيدن كلمه خيابان به ذهنتان مي رسد بيان كنيد،نفربعد با كلمه اي كه نفراول گفته و همينطور تا آخر. درپايان با زنجيره اي ازكلمات نامربوط مواجه مي شويم كه همينجا مي توانيم بحث حلقه ي تداعي ها و حلقه هاي گم شده دربعضي نوشته ها را برايشان مطرح سازيم.
- پنج تا كلمه بنويسيد كه اول وآخر آن " د" باشد.
- براي كلمات " آواز و پرواز" چند تا قافيه بسازيد
- چند كلمه بگوييد كه آخر آن ها " ان" غير جمع باشد
- چند كلمه بنويسيد كه اول آن ها "آر" باشد
- چند كلمه بنويسيد كه آخر آن ها " ور " باشد
- چند كلمه بنويسيد كه حرف اول وآخر آن ها يكي باشد
- انجام مشاعره از شعرهاي كتاب
- انجام مشاعره از حافظه
- انتخاب شعرهاي شاعران مطرح براي حفظ كردن توسط دانش آموزان ودادن جايزه به آن ها سركلاس درس
- برگزاري مسابقه ي روخواني شعر شاعران مطرح در برنامه صبحگاه مدرسه درروزهاي بزرگداشت شاعران،مثلأ روزحافظ،يا مولوي وسعدي و.... كه در طول سال تحصيلي هم هست
- برگزاري مسابقه ي روخواني از روزنامه ها در صبحگاه مدرسه يا كلاس درس
- برگزاري مسابقه ي روخواني از كتب درسي
- گفتن ديكته از كتب غير ادبي
- آوردن روزنامه سركلاس توسط بچه ها و جداكردن كلمات مشكل و غلط هاي ديكته اي و نگارشي توسط ايشان
- برگزاري دوره هاي فشرده وساده ي مقاله نويسي در سطح مدرسه درساعات فراغت دانش آموزان
- ارائه ي نمايش از درس هاي ادبيات براي مراس مدرسه يا ارائه دركلاس درس
- ارائه ي يك شعر كوتاه در ابتداي هركلاس به انتخاب خود دانش آموزان. از قبل با آن ها هماهنگ شود كه هربار يكي اين مهم را انجام دهد
- نوشتن داستان از دروس
- جمع كردن كليه ي نوشته هاي مسير خانه تا مدرسه وتوجه با نگارش و ديكته ي آن ها وارائه دركلاس. اين نوشته ها از تابلوهاي سردر مغازه ها تا پلاكارد و ديوارنويسي و... است.اين مورد دقت وتوجه دانش آموزان راتقويت مي كند.
- ارائه ي سي دي هاي مربوط به ادبيات در كلاس و تهيه ي خلاصه ي آن ها توسط دانش آموزان
-تهيه ي روزنامه ديواري يا نشريه از مراسم محلي .
مثلأ :مراسم بيل گرداني درنيم ور يا قالي شويان مشهد اردهال
- بازديد از اماكن تاريخي ،ادبي منطقه و برگزاري مراسم كوتاه شعرخواني در آن جا
- اختصاص نمايشگاه به آثار ادبي بچه ها شامل :ماكت ابنيه و اماكن تاريخي،ادبي و آرامگاه شاعران- مجسمه –روزنامه ديواري و نشريه – كتاب و.....
- معرفي كتاب هاي جديد وقديم و امانت دادن آن براي مطالعه به بچه ها
البته راه هاي فراوان ديگري هم براي پرورش خلاقيت ادبي دانش آموزان هست كه حتمأ همكاران خوبم در كلاس هاي درس آن ها را به كار مي برند و اين موارد گوشه اي از فعاليت هايي است كه مي توان در اين زمينه در كلاس هاي ادبيات انجام داد . البته ذكر اين نكته هم ضروري است كه نگارنده به فرصت محدود كلاس هاي ادبيات وزبان فارسي و فراواني مطالب درسي واقف است و مي داند كه تدريس يك درس و ارائه ي مفيد آن وانجام تمام خواسته هاي كتاب و دانش آموزان چه در دوره ي راهنمايي وچه دبيرستان چه اندازه زمان بر و سخت است اما همكاران عزيز توجه دارند كه همه ي مطالب گفته شده دركتاب فقط و فقط يك هدف نهايي دارند و آن هم ايجاد التذاذ ادبي و پرورش ذوق هنري و ادبي دانش آموزان است و بر ماست ولو خيلي اندك،بخشي از زمان كلاس را به اين مهم اختصاص دهيم.
( نتيجه )
بر اساس تحقيقات و تجربيات روشن مي شود كه مدرسه يكي از مهمترين مكان هاي پرورش خلاقيت در دانش آموزان است .و در اين راستا كلاس ادبيات به لحاظ ارتباط بيشتر و لطيف تري كه با درون آنان دارد ، مي تواند در شكوفايي و گسترش خلاقيت ادبي و ذوق هنري آنان مؤثر افتد .
برمعلمان ادبيات است كه با شناخت راه هاي تقويت خلاقيت و شناخت موانع آن در پيشرفت اين مؤلفه در دانش آموزان تلاش نمايند . در اين مسير به نظر مي رسد انجام فعاليت هاي تازه و ذوق برانگيز كه پاره اي از آن ها در اين نوشته اشاره شد كار گشا خواهد بود .
منابع :
- بيدمشكي ، مريم .(1385). ' خلاقيت و آموزه هاي ادبي '، رشد معلم 5 ، بهمن .ص 18
- بودو ، آلن .(1358). خلاقيت در آموزشگاه . ترجمه علي خان زاده . تهران : انتشارات شركت سهام چهر
- زاهدي،زهره.(1382).يك گام تامهتاب ويونگ.چاپ اول.تهران:سوگند
- عليپور، بيژن و شميسا ، علي .(1376). پرورش خلاقيت . تهران : نشر دكلمه گران
- ماهنامه ي آموزشي تربيتي پيوند ، شماره 326 ، انتشارات سازمان مركزي انجمن اولياء و مربيان وزارت آموزش و پرورش ، تهران ، آذر 1385
- ماهنامه ي پرورشي تربيت ، سال بيستم ، شماره 2 ، انتشارات وزارت آموزش و پرورش ، تهران ، آبان 1383
- فصلنامه ي رشد مديريت مدرسه،دوره ي پنجم،شماره پي درپي 41 ،انتشارات وزارت آموزش وپرورش،تهران،دي ماه 1385
منبع :
http://www.adab.tama.ir/myfolder/10002/files/khalagheyat.doc
مثل خردمندان فكر كنيد اما با مردم به زبان خودشان حرف بزنيد.