ویژگی و چگونگی گفتار در برنامه‌های طنز و تفریحی رادیو
ویژگی و چگونگی گفتار در برنامه‌های طنز و تفریحی رادیو
در نشست علمی آموزشی معاونت صدا گفتار در برنامه‌های رادیویی ویژگی و چگونگی گفتار در برنامه‌های طنز، سرگرمی و تفریحی با حضور داریوش مودبیان (کارگردان، بازیگر و مدرس دانشکده صدا و سیما)، دکتر فرزان سجودی (عضو هیات علمی دانشگاه تهران) و محمدحسین سروش (مدرس گویندگی) بررسی شد.
به گزارش ایسنا، داریوش مودبیان، در ابتدای سخنانش درباره چرخه طنز، از فرآیند تلفیق خنده و اندیشه گفت و خاطرنشان کرد: چرخه طنز از حضور و کارکرد متقابل و پیوسته دو عنصر خنده و اندیشه به وجود می‌آید. این دو عنصر به ظاهر متضاد هستند، اما ظهور و حضورشان در چرخه طنز ضروری است. ابزاری که این داده‌ها در درون طنز پرداز ایجاد می‌کنند، جهان‌بینی آن است.
به اعتقاد وی خنده هدف طنز نیست بلکه ابزار آن است و مختص انسان می‌شود.
داریوش مودبیان با طرح این پرسش که چرا ما به اشیاء می‌خندیم؟ خاطرنشان کرد: دیدن وجهی از فرد در این اشیاء ما را به خنده وا می‌دارد. هدف طنز برانگیختن اندیشه است. خنده و اندیشه باید در هم بیامیزد و گاه تلفیق این دو تجمعی است مانند آنچه در بذله‌گویی و بازی با کلمات اتفاق می‌افتد.
پس از داریوش مودبیان، دکتر فرزان سجودی، نشانه‌شناس و مترجم با پرداختن به جزئیات زبان طنز، تصریح کرد: ما تنها می‌گوییم طنز ، اما اگر وارد جزئیات شویم، متوجه خواهیم شد که بین هجو، هزل، بذله‌گویی و طنز تفاوتهای بسیار به لحاظ سبک و الگو وجود دارد.
وی با تکیه بر صحبتهای داریوش مودبیان ، خاطرنشان کرد: هرگز طنز در خلا اتفاق نمی‌افتد؛ اگر چنین رخدادی روی دهد، یک فاجعه محسوب می‌شود. همواره در طنز باید وجه آگاهی‌دهنده وجود داشته باشد و کار رسانه هم همین است.
فرزان سجودی همچنین جسارت، خلاقیت و آشنایی شهودی با شگردهای طنز کلامی را از ویژگی‌های یک طنز آگاهی دهنده برشمرد.
داریوش مودبیان هم در ادامه صحبتهای سجودی یادآور شد: حتی در کمدی محض(کمدی بوف) که از سر بی‌خردی گفته می‌شود، خردی وجود دارد که از سوی نویسنده لوث و پنهان می‌شود. در برخی برنامه‌های رادیویی و تلویزیونی این مساله دیده می‌شود.
در ادامه فرزان سجودی، با اعتقاد به این که طنز قاعده جهانی ندارد اما از دستورهای جهانی پیروی می‌کند، خاطرنشان کرد: بافتهای فرهنگی، زمینه متفاوتی را در طنز و لطیفه ایجاد می‌کند. بر حسب بافتهای فرهنگی فضای طنز تغییر می‌کند اما مضامین غالب، سیاسی و اجتماعی، نژادی و جنسی هستند.
طنز خلاق و آفرینش‌گر می‌داند چگونه از این مضامین استفاده و از بافتهای قومی ، بومی و جنسی پرهیز کند.
وی ادامه داد: در رادیو تنها با صدا سر و کار داریم؛ یعنی از طرفی با محدودیتهای بصری مواجه هستیم و از طرفی شاید این محدودیت، فشار را به ویژگی‌های کلامی منتقل کند که باعث طنز کوبنده‌تر شود.
عضو هیات علمی دانشگاه تهران معتقد است که در رادیو همواره یک درام در حال رخ دادن است؛ چرا که گوینده طنز مدام در موقعیتهای دیالوگی و تغییر شخصیت قرار می‌گیرد.
فرزان سجودی، در توضیح این مطلب گفت: در این شرایط طنز از سطح کاغذ به تحقق می‌رسد و قابل دریافت می‌شود.
وی درباره لزوم نگاه دانشی به حوزه طنز در رادیو افزود: همواره جدالی بین عمل‌گریان و کسانی که آن حوزه را مطالعاتی می‌کنند، وجود دارد. من تنها به این طبقه‌بندی‌ها اعتقاد ندارم، بلکه معتقدم باید یک گفت وگوی دو سویه بین حوزه عمل و دانش مدون زبانشناسی وجود داشته باشد، تا هم طنزپرداز از آن سو تغذیه شود و هم سوی دیگر با اطلاع از حوزه عمل آگاهانه‌تر نظریه دهد.
پس از صحبتهای دکتر فرزان سجودی، محمدحسین سروش مدرس دانشگاه به ایراد سخنرانی پرداخت.
وی با تاکید بر اینکه سخنان یک جوان بر روی اعمال و دل انسان بسیار اثر می‌کند، خاطرنشان کرد: اگر این دیدگاه آرمان شبکه جوان باشد، اگر چه آرمانی است اما می‌توان به آن نزدیک شد.
سروش سپس به طرح این پرسش‌ها پرداخت که آیا شبکه جوان رادیو نیم‌نگاهی به این مفاخر پایدار انسانی دارد و درون جوان را درک می‌کند؟ و آیا امروز برنامه‌های شبکه جوان در این مسیر قرار دارد؟
وی ادامه داد: اگر شبکه جوان در این مسیر قرار دارد که خدا قوت! و اگر نیست، چرا؟!
محمدحسین سروش با تاکید بر تمایز طنز با هجو، فکاهی ، هزل وغیره، گفت: گاه در برنامه‌های رادیویی این سوالات با هم درهم می‌آمیزد و گوینده سردرگم می‌شود.
وی در این نشست همچنین ابراز امیدواری که روزی شبکه‌های رادیویی به جای عنوان پرمخاطب از عنوان «خوش مخاطب» استفاده کنند.
این مدرس دانشگاه پیشنهاد داد که برنامه‌سازان رادیویی لطایف عبید زاکانی، حکایتهای گلستان و لطایف نصرالدین را مطالعه و در متن برنامه‌ها از آنها استفاده کنند.
وی از هزل به عنوان لطیفه و بیهوده‌گویی یاد کرد و عبید زاکانی را در زمره افرادی قرار داد که در این عرصه قلم زده است.
سروش، هجو را عیب کسی برشمردن و دشنام‌گویی دانست که در ادبیات جاهلی ایران دیرینه دارد و افزود: در ادبیات جاهلی ما هجو به کمک دشنه و چاقو می‌آمده و مکمل عملکرد آن می‌شده است.
وی ادامه داد: فکاهه خوش‌طبعی و مزاح است. فکاهی زشتی هزل را ندارد و به بی‌پروایی هجو نیست؛ بلکه ملایم است؛ اما طنز شیوه‌ای خاص از شوخ‌طبعی است و باید موقعیت برنامه‌های رادیو جوان را بر اساس معیار طنز سنجید.
این مدرس گویندگی، از طنز مهران مدیری که به «خرید وجدان» اختصاص داشت، به عنوان نمونه‌ای برای طنز موفق یاد کرد.
وی ادامه داد: طنز ترکیبی از نقد، خنده و رمز است؛ طنز با شرم و حیا همراه است اما هزل از گفتن کلمات خلاف ادب ابا نمی‌کند؛ قصد طنز اصلاح است اما هزل تنها می‌خنداند؛ نوعی وارونگی کلمات، در طنز باید رعایت شود تا نوعی نهیب و طعنه ایجاد کند.
وی از طنز به عنوان نوعی قضاوت یاد و ابزار امیدواری کرد که روزی برنامه‌سازان رادیو جوان بدانند که طنز به معنای روکم‌کردن و تحقیر افراد نیست.
سروش خاطرنشان کرد: اشک‌هایی که در طنزنویس وجود دارد، باید در لحن مجری و گوینده شنیده شود.
به گزارش خبرنگار سرویس رادیو ایسنا، بخش دیگری از این نشست به نقد و بررسی برنامه «هفت شنبه» رادیو جوان با حضور معاون صدا مدیر کل اداره پژوهشهای رادیو، مدیر رادیو جوان و مدیر طرح و برنامه این شبکه اختصاص داشت.
داریوش مودبیان، در ابتدای این بخش با بیان این که هدف این نشست، نقد و بررسی برنامه «هفت شنبه» نیست، خاطرنشان کرد: هدف ما پیداکردن مصادیقی برای 9 حوزه طنز در این برنامه است.
پس از بیان این نکته از سوی مودبیان، بخشهایی از برنامه «هفت شنبه»، برای حاضران در سالن اجتماعات ساختمان شهدای رادیو پخش شد.
داریوش مودبیان در ادامه به ارائه نظریات طنز به صورت فهرست‌وار پرداخت و افزود: 9 حوزه طنز وجود دارد که از این میان 3 حوزه به الگوهای طنزپردازی تبدیل شده‌اند.
وی یکی از الگوهای طنزپردازی را «برتری» برشمرد و افزود: در این الگو علت خندیدن، برتردیدن خود است. در رادیو از آنجا که نمی‌توان از جلوه‌های بصری استفاده کرد، از صدا استفاده می‌شود؛ اما از این الگو اغلب بدون آگاهی دادن استفاده شده است.
پس از داریوش مودبیان، محمدحسین سروش خطاب به دکتر حسن خجسته(معان صدا) گفت: شبکه جوان از آنجا که خط شکنی و لحن خسته‌کننده گذشته را متحول کرده است، قابل تحسین و مقبول است؛ باید چنین شبکه‌ای می‌آمد و لحن دو –سه دهه پیش مردم را از رادیو به تدریج دور می‌کرد؛ این کار با تدبیر معاون صدا انجام شد.
وی ادامه داد: اما این نکته که به مرور پیکره برنامه‌های رادیو جوان دگرگون شده و احساس می‌کنیم صدای برخی منقدان در آمده است، پرسشی است که شاید باید مدیر رادیو جوان پاسخ دهند.
وی سه ویژگی را برای زبان رادیو قائل شد و افزود: سطحی‌گویی، ساده‌گویی و فاخر‌گویی، سه ویژگی زبان رسانه است. امروز موفق‌ترین شبکه‌ها و مدیران با شیوه ساده‌گویی ، با جان و دل مخاطبان خود سخن می‌گویند؛ مهارت مدیر موفق رسانه این است که پیچیده فکر کند و ساده سخن بگوید.
به اعتقاد سروش زبان شبکه جوان باید با مخاطب خود تناسب داشته باشد.
وی در توضیح این مطلب گفت: ادعای ما این است که به زبان جوانان کوچه وبازار امروز صحبت کنیم؛ اما آیا جوانان ما هر چه قدر هم که نازل سخن بگویند در فضای عمومی جامعه هم نازل سخن می‌گویند؟! این پرسشی است که متوجه مدیران ماست.
این مدرس گویندگی با اعتقاد به این که غلط‌های رادیویی امروز کمتر در شبکه‌ها مشاهده می‌شود، ادامه داد: رادیو جوان در میان کم‌غلط ترین شبکه‌های رادیویی قرار می‌گیرد.
محمدحسین سروش با اشاره به بخشهایی از برنامه «هفت شنبه» که برای حضار پخش شد، خاطرنشان کرد: آیا شنیدن برخی از این واژه‌ها احساس بدی به مخاطب نمی‌دهد؟ برخی از این واژه‌ها حتی به هتاکی آلوده هستند و اگر برخی مدیران چنین کلماتی را نمی‌شنوند، شاید علاقه‌ای به شنیدن آن ندارند. شیوه بیان نادرست حتی در لحن برنامه «هفت شنبه» نیز مشهود است.
به اعتقاد وی در برنامه‌های رادیویی گاه به ذوق زبانی مردم ایران توهین می‌شود.
محمدحسین سروش در این باره تصریح کرد: زبان رسانه باید مراقب شعور ملی باشد و به غرور و شعور ملی توهین نکند.
این مدرس گویندگی تاکید کرد: شبکه جوان برای اینکه طرح جدیدی خلق کرده تا از آن لحن خسته و فرتوت گذشته فاصله بگیرد، باید تحسین شود؛ اما باید مراقب این چند نکته هم باشد؛ به ویژه گاهی نثر قوی است، اما گوینده و مجری ضعیف عمل می‌کنند. لحن، امروز یک ابزار معتبر مصرف نثر محسوب می شود.
در ادامه صحبتهای سروش، مودبیان با طرح این پرسش که آیا باید باهر چه که مدنظر ماست شوخی کرد؟ خود پاسخ داد: می‌توان با همه چیز شوخی کرد، مگر آن چه متعلق به همگان است؛ چرا که پایه‌های آن سست می‌شود.
دکتر فرزان سجودی نیز با اعتقاد به این که «هفت شنبه» الگوهای «صبح جمعه با شما» را دنبال می‌کند، ادامه داد: الگوهای این برنامه تکراری و پیش پا افتاده است و برنامه خاصی نیست. مضامین این برنامه تکراری است و نقدهای بی‌مایه‌ای به مسائل اجتماعی و شهری در این برنامه صورت می‌گیرد.
این مدرس دانشگاه تاکید کرد: برنامه‌های قدیمی تشخصی برای خود داشتند و با ساخت برنامه‌ای مانند هفت شنبه نباید وهم برمان بردارد که برنامه خاصی تولید کرده‌ایم؛ هفت‌شنبه همان مضامین صبح جمعه با شما را دارد، با این تفاوت که جیغ و دادش بیشتر است.
عضوهیات علمی دانشگاه تهران با اشاره به برنامه هفت‌شنبه یادآور شد: روز گذشته برای حضور در جلسه امروز، مشغول شنیدن این برنامه بودم که فرزند 25 ساله‌ام پس از مدتی هدفون را برایم آورد و گفت پدر اگر تو مجبور به شنیدن این برنامه هستی، ما اجباری به شنیدن آن نداریم!
وی با اشاره به جمله‌ای تحت عنوان «کسانی که برنامه ما را دوست ندارند، غلط می‌کنند رادیو را روشن می‌کنند» که در برنامه هفت‌شنبه مطرح شد، خاطرنشان کرد: این جمله ما را به یاد شخصیتی در سریال مهران مدیری می‌اندازد، با این تفاوت که این شخصیت در ذهن مخاطب جا افتاده بود. بیان این جمله از سوی مجری، آن هم در شروع یک برنامه حتی به شوخی اصلا جایگاهی ندارد.
دکتر فرزان سجودی، با اشاره به گرایش کثرت‌گرایانه به زبان، تصریح کرد: جوانان در محل‌های مختلف با زبان‌های مختلف صحبت می‌کنند و رادیو جوان باید این نسیبت را رعایت کند.
عضو هیات علمی دانشگاه تهران، درباره شیوه اجرایی برنامه هفت شنبه ابراز عقیده کرد: روالی در حال جا افتادن در شبکه‌های رادیویی است که در شبکه‌های ماهواره‌ای لس آنجلس بسیار دیده می‌شود؛ چند نفر دور هم می‌نشینند و صحبت می‌کنند؛ این در حالی است که گپ زدن آدمها با یکدیگر و خرج کردن به حساب مخاطب، چه معنایی می‌تواند داشته باشد ؟!
به گفته وی گاه حتی برخی رمزهایی که بین گویندگان برنامه‌ها رد و بدل می‌شود، به حدی شخصی است که مخاطب فکر می‌کند این حرفها به من چه ربطی می‌تواند داشته باشد و چرا باید به آن گوش دهم؟
این مدرس دانشگاه همچنین تاکید کرد که هر چیز متفاوتی که ابداع محسوب نمی‌شود.
دکتر فرزان سجودی در عین حال گفت: رادیو جوان برنامه‌هایی هم تولید و پخش می‌کند که به طنز مطلوب نزدیک می‌شود؛ البته برنامه‌هایی هم وجود دارد که احساس می‌شود مرز بین طنز و احساس گرفتن موقعیت برتر و دست انداختن افراد، در هم آمیخته شده است.
این مدرس دانشگاه معتقد است در برنامه «هفت‌شنبه» صدا به دل نمی‌نشیند.
وی در مقام یک شنونده، در این باره گفت: چه کسی می‌گوید چنین صداهایی خوشایند است؟! باید از گویندگان این برنامه پرسید که آیا هدف از ساخت این برنامه رنجاندن مخاطب است ؟! چنین صداهایی ربطی به خلاقیت ندارد؛ باید فکری به حال این صداهای ناهنجار کرد.
به گزارش ایسنا، در بخش پرسش و پاسخ ، سرور پاک‌نشان ، یکی از گویندگان قدیمی رادیو با اشاره به صحبتهای محمدحسین سروش که اعتقاد داشت لحن گویندگان قدیمی خسته‌کننده شده بود، تصریح کرد: آیا برای تحول باید این گونه وارد عمل شد؟! ضمن این که این شیوه اجرا برای برخی شبکه‌ها جواب می دهد. برخی مخاطبان رادیو هم هستند که دوست دارند شعر حافظ را کامل و درست بشنوند؛ ما مخاطبان فرهیخته‌ای هم داریم که شاید خیلی به لحن گویندگان رادیو جوان علاقه نداشته باشند.
سروش در پاسخ به این اظهارات، گفت: نمی‌توان منکر این تحول در گویندگی شد. شبکه جوان در این امر جسارت به خرج داده است؛ اما وسط کار احساس می‌شود این شبکه کم آورده است و نمی‌دانم چرا در حال حاضر به این روز افتاده‌ایم؟!
در پایان این نشست دکتر شهرام گیل‌آبادی ، مدیر رادیو جوان به ایراد سخنرانی پرداخت.
وی با بیان این که وجه طنز و کمدی در ایران در هم آمیخته است ، ادامه داد: در رادیو به سمت کمدی پیش نمی‌رویم، چرا که بسیار سخت و دشوار است. در کمدی، وجه جدی غالب است که با نگاه دراماتیکی که در رادیو داریم شاید سازگاری نداشته باشد.
وی برگزاری دوره‌ای طنز برای برنامه‌سازان رادیو را ضروری دانست و افزود: این کلاسها اتفاقا باید با پرداختن به مقوله کمدی شروع شوند.
مدیر رادیو جوان خاطرنشان کرد: نمی‌توانیم اشتباهات فاحشی که در پاره‌ای موارد داریم رد کنیم و بر این عقید‌ه‌ایم که این اشتباهات را باید به حداقل برسانیم.
شهرام گیل‌آبادی با اعتقاد به این که در برنامه هفت‌شنبه، بداعت صورت گرفته است تصریح کرد: نباید زحمات دوستان را نادیده گرفت؛ اگر برنامه‌ی صبح جمعه را مرور کنید، متوجه این بدعت خواهید شد.
وی فرم و ساختار هفت‌شنبه را یکی از ویژگی‌های این برنامه برشمرد و افزود: حذف گوینده و رسیدن به فضای دراماتیک، حرکتی جدید در برنامه‌های صبح جمعه رادیو محسوب می‌شود. نظرسنجی‌ها نشان می دهد که سادگی کلام، در حال حاضر در برنامه هفت شنبه وجود دارد و جوان احساس می‌کند جمعی از همسالانش در کنارش نشسته‌اند و با او صحبت می‌کنند.
پس از صحبتهای گیل‌آبادی، داریوش مودبیان، با تذکر این که کمدی و طنز با هم تفاوتی ندارند، تصریح کرد که نباید این‌ها را از هم تفکیک کرد؛ بلکه طنز می‌تواند زیربنای کمدی هم باشد.
گیل‌آبادی در ادامه با اشاره به جمله احمد شاملو که حکمت در کوچه و بازار است اظهار کرد: هر چه بتوانیم به زبان جوان کوچه و بازار نزدیک شویم، البته با در نظر گرفتن پالایش زبانی ، موفق‌تر خواهیم بود.
مدیررادیو جوان درباره اعتقاد فرزان سجودی به شنیدن صداهای ناهنجار در برنامه هفت شنبه ادامه داد: اعتقاد ندارم که صدای همکارانم ناهنجار است؛ اما گاه اختلاط صداها برای مخاطب مشکل ساز خواهد بود.
در پایان این نشست، دکتر حسن خجسته با مثبت ارزیابی کردن نشستهای عملی –آموزشی بررسی گفتار در برنامه‌های رادیویی، درباره طنز رادیویی گفت: طنز صبح جمعه کلاسیک و سنتی و مبتنی بر طنزهای مکتوب بود. این نوع طنز به دلیل توفیقی که داشت به مجلات هم کشیده شد و هنوز هم در رادیو وجود دارد.
وی ادامه داد: این طنز با اشکالاتی هم مواجه بود؛ در این طنزها برخی موارد همواره تحقیر می‌شدند که این مساله در رادیو اصلاح شد.
منبع :
مثل خردمندان فكر كنيد اما با مردم به زبان خودشان حرف بزنيد.