فن بیان،اصول سخنرانی و هنرگویندگی وگفتگو

مطالعات ، تجربه ها و تمرین های ضروری برای تدریس ، سخنرانی ، گویندگی ، گفتگو ، مناظره ،

مجریگری ، مباحثه ، مذاکره و مصاحبه استخدامی و رسانه ای .

چگونه سخن بگوییم  ؟

سخن گفتن، کلید ارتباط با دیگران است .
با مردم چگونه «رابطه کلامی‏» بر قرار کنیم؟ آغاز سخنان چگونه باشد که جذاب باشد؟ لحن گفتار، چه تاثیری بر مخاطب ما می‏گذارد؟ کلام، در چه صورت بر دل‏ها می‏نشیند و مقبول طبع قرار می‏گیرد؟ اصلا درباره چه چیز هایی باید سخن گفت و از چه گفتاری و چگونه گفتاری باید پرهیز کرد؟ چه روشی بر محبت و محبوبیت می‏افزاید و چه شیوه‏ای ایجاد تنفر می‏کند؟
اینها همه، سؤال هایی است که به «ادب و آداب گفتار» مربوط می‏شود و شیوه‏های کامیابی در کلام را باید آموخت، تا از طریق رابطه گفتاری، هم دانسته‏ها و خواسته‏های خویش را بهتر بیان کرد، هم بر دیگران تاثیر مثبت گذاشت و هم کلام را پل ارتباطی با دیگران ساخت .
برخی «پرحرف‏» اند .
«حرافی‏» ، گاهی هم سر از «وراجی‏» در می‏آورد . اگر از پرحرفی دیگران خسته می‏شوید، لابد دیگران هم از پرچانگی شما دچار خستگی می‏شوند وبه ستوه می‏آیند . پس، باید از تکرار ملال آور و پرحرفی آزار دهنده پرهیز کرد و ظرفیت طرف و اشتیاقش را برای شنیدن در نظر گرفت .
برخی «بد دهان‏» اند .
بد حرف زدن، زشت گویی، تندی در گفتار، هتاکی و بی حرمتی، از آفات کلام به شمار می‏آید . بسیاری از دوستی‏های دیرین و روابط صمیمی، گاهی به خاطر کلامی نسنجیده و اهانت‏آمیز و تحقیر کننده یا دل آزار، بر هم می‏خورد .
اگر جواب «های‏» ، «هوی‏» است، جواب سخن مؤدبانه هم پاسخ احترام‏آمیز است .
حضرت علی (علیه السلام) فرموده است:
«اجملوا فی الخطاب تسمعوا جمیل الخطاب‏» (۱)
زیبا سخن بگویید و خطاب کنید، تا جواب زیبا هم بشنوید .
گروهی «دهن لق‏» اند .
قدرت رازداری و حفظ اسرار، نشانه کمال است .
آنان که هیچ حرفی را نمی‏توانند نگاه دارند و حتی آنچه را نیز که سفارش شده «به کسی نگویید» ، در اولین فرصت «لو» می‏دهند، قابل اعتماد نیستند و از «محرم راز» بودن درمی‏آیند و وجهه خودشان را از دست می‏دهند .
خیلی «حرف‏های مگو» وجود دارد که باید در صندوق سینه محبوس باشد و به بیرون درز نکند، چه رازهای شخصی، چه امور مربوط به حیثیت و آبروی دیگران، چه اسناد طبقه بندی شده، چه اسرار محرمانه یک نظام و تشکیلات، چه پرونده‏های قضایی و .. . .
پس، باید تمرین کرد که هر حرف را نزد . تازه، بعضی از حرف‏ها هم بی اساس و شایعه است و بازگو کردن آنها، نوعی دامن زدن به شایعات دروغ است واین گناه به شمار می‏رود و به آلوده شدن فضای جامعه می‏انجامد .
باز هم کلامی از حضرت امیر (علیه السلام) که فرموده:
«لا تحدث الناس بکل ما تسمع‏» (۲)
هر چه را می‏شنوی، برای مردم بازگو مکن .
بعضی «خام گفتار» اند .
حرف هم مثل غذا، باید بپزد، دم بکشد، وقتی پخته شد «عرضه‏» گردد .
پختگی سخن به آن است که در ورای آن، اندیشه و درنگ و مصلحت اندیشی و عاقبت نگری باشد .
وقتی حرفی نسنجیده از دهان بیرون پرید، دیگر نمی‏توان عوارض و عواقب و پیامدهای آن را جمع کرد .
مزن بی تامل به گفتار، دم
نکو گو، اگر دیر گویی چه غم؟
خیلی‏ها پشیمان می‏شوند که فلان سخن را چرا گفتند، یا با فلانی چرا آنگونه حرف زدند . آرزو می‏کنند که کاش کمی فکر کرده بودند . ولی، این «حسرت بعدی‏» ، هرگز جای آن «اندیشه قبلی‏» را نمی‏گیرد . در حالی که با لحظه‏ای تدبر، می‏توان جلوی بسیاری از پشیمانی‏ها را گرفت .
پس، «اول اندیشه، و آنگهی گفتار» را از یاد نبریم .
تیر سخنت، به آب شلیک مکن
بیهوده و بی حساب، شلیک مکن
حرف و عمل تو، چون سلاح است و خشاب
هشدار که بی خشاب، شلیک مکن
برخی «دشوارگوی‏» اند .
اگر قلمبه گویی، سخت گفتاری، پیچیده سخن گفتن و سنگین حرف زدن، سبب شود که گوینده با شنونده نتواند «رابطه‏» برقرار کند، از این سخن گویی چه سود؟ تازه، بعضی‏ها به این شیوه می‏بالند!
راحت و روان حرف زدن، یک هنر است، به خصوص آنجا که مخاطبان عام و عوام اند، یا کودکان، یا کم سوادان پای کلام به گوش نشسته‏اند .
پس، باید تمرین کرد که روان و آسان حرف زد، سخنرانی کرد، تدریس نمود، سؤال کرد، جواب سؤال داد، خاطره گفت و مقاله نوشت . یعنی این سهولت در گفتار، در کار معلم و نویسنده و خطیب و واعظ و پرسشگر و جوابگو، یک «هنر» به حساب می‏آید . البته با تمرین هم می‏توان به این مرحله رسید، مثل هنرمند شدن و مهارت در هر رشته و حرفه دیگر .
کسانی «موقع نشناس‏» اند .
مگر هر حرف را، در هر جا، با هر گروه و در هر شرایط باید گفت؟
شناخت این نکته و رمز و راز که در کجا و با که، چه سخنی و با چه لحنی و به چه مقدار باید گفت، چیزی است که در علوم ادبی به آن «بلاغت‏» گفته می‏شود، یعنی مراعات مقتضای حال!
مثلا در مجلس عزا و ختم، شوخی کردن، یا در محفل جشن، سفره دل و غم و غصه را باز کردن، یا با کسی که کم حوصله است‏به جر و بحث نشستن، یا نزد دانای فرزانه‏ای، پرحرفی کردن و توضیح واضحات دادن، یا با آدم ناشناس و غریبه، اسرار را در میان گذاشتن و ... همه اینها البته هر کدام به نوعی نشانه «موقع نشناسی‏» است و این، یعنی پاشیدن بذر در زمین شوره زار، یا آب دادن به درخت‏خشکیده .
باز هم کلام امام علی (علیه السلام):
«لا تتکلمن اذا لم تجد للکلام موقعا» (۳)
اگر زمینه و جای سخن نیافتی، حرف مزن .
گروهی «خجالتی‏» اند .
شرم و حیا نسبت‏به کارهای زشت و گناه، بسیار مقدس و خوب است . اما در مورد کارهای شایسته و حرف‏های خوب و سؤال‏های مفید وپاسخ‏های لازم و اعتراض‏های تکلیفی، نه تنها خوب نیست، بلکه عامل عقب ماندن و مانع خیر و سبب محرومیت است .
ریشه این خجالت، یا تربیت‏خانوادگی و نوع تربیت است، یا احساس حقارت و کمبود است، یا ترس از ریخته شدن آبروست، یا نداشتن تمرین قبلی است، یا هر عامل دیگر .
باید این مشکل را به نحوی حل کرد . داشتن اعتماد به نفس و دل به دریا زدن و سد را شکستن، موفقیت‏های بعدی را در پی دارد . سختی در همان «نوبت اول‏» است .
پس، باید تمرین کرد . هر چند سخت است، ولی با اقدام، آن هراس درونی فرو می‏ریزد و تمرین، سبب می‏شود که مثلا حرف زدن در جمع یا سؤال در کلاس یا خواندن متنی در یک مراسم یا کنفرانس دادن در حضور دیگران و ... برای انسان عادی شود .
آنچه گذشت، نکاتی چند درباره «کلام‏» بود .
یقینا اینها همه مطالب نیست . نه همه مشکلات مطرح شد، نه همه راه حل‏ها .
خوب است کتابهایی که در زمینه «فن خطابه‏» و «آیین سخنرانی‏» و «روش سخنوری‏» و ... نگاشته شده است، بیشتر و دقیق‏تر مطالعه شود، چرا که در آنها رهنمودهای عملی بیشتری برای موفقیت در این زمینه وجود دارد .
حرف زدن، این کار به ظاهر ساده که همگان با آن سر و کار داریم، آن هم از صبح تا شب، در خانه و بیرون، با آشنا و ناآشنا، برای خود فوت و فن خاص دارد . آموختنش هم لازم و مفید نیست . بی جهت نیست که غربی‏ها درباره «آیین سخنرانی‏» کتاب می‏نویسند و شرقی‏ها در زمینه «فن خطابه‏» دست‏به تالیف می‏زنند .
از این روش سود بجوییم تا کلام، پل ارتباطی ما و دیگران شود .

پی‏نوشت‏ها:
۱ . غررالحکم (چاپ دانشگاه)، ج‏۲، ص ۲۶۶ .
۲ . همان، ج ۶، ص ۲۸۱ .
۳ . همان، ج ۶، ص ۲۶۴

نورپرتال