فن بیان،اصول سخنرانی و هنرگویندگی وگفتگو

آموزش فصاحت در سخنراني

اگر شما هم پيگير اين مساله بوده ايد که سخنراني خوبي داشته باشيد

خطيب، در كرسى سخن، بايد كلمات و جملاتى را به كار برد كه روان و روشن باشد، به طورى كه عموم شنوندگان بفهمند و از گفتن الفاظ پيچيده و نامأنوس اجتناب نمايد. چه، اين قبيل كلمات، براى بسيارى از مستمعين سنگين و خسته كننده است، معنى آن را نمى‏فهمند و از حسن استماع باز مى‏مانند.
سخنران فصيح كسى است كه از يك طرف به اندازه لازم بر لغات فصيح و كلمات روان مسلط باشد و بتواند در هر مورد و براى بيان هر مظلب، به آسانى از آن لغات استفاده كند و از طرف ديگر، داراى ذوق طبيعى و استعداد فطرى باشد كه بتواند آن الفاظ فصيح و زيبايى را كه در ذهن خود حاضر دارد، به صورتى جذاب و دلنشين تركيب كند و مقصود خود را با شكلى مطبوع و جذاب براى شنوندگان بيان نمايد.
واعظى، روز اول ماه رمضان، در مسجدى سخن مى‏گفت كه معلومات اكثر حضار، در حد خواندن و نوشتن بود. او درباره روزه صحبت كرد و چندين بار گفت: بر روزه‏دار واجب است از مفطرات كف نفس نمايد. بسيارى از افراد كه در آن مجلس بودند، معنى كف نفس را نمى‏فهميدند و چون واعظ مى‏گفت كف نفس واجب است، بعضى از هم مى‏پرسيدند كف نفس چيست؟
 
عن على (عليه السلام) قال: احسن الكلام مالا تمجه الاذان و لا يتعب فهمه الافهام.(1)
على (عليه السلام) فرموده است: بهترين كلام آن است كه گوش‏ها را در شنيدن بى‏رغبت ننمايد و فهم‏ها را به تعب و مشقت نيندازد.
 
گاهى گوينده، با الفاظ روان و قابل فهم سخن مى‏گويد و در الفاظش كمترين پيچيدگى و كلمات نامأنوس وجود ندارد، ولى تكرار كلمات و چگونگى تركيبشان، سخن را از فصاحت انداخته و بيشتر شنوندگان مقصود گوينده را نمى‏فهمند و بعضى، بر اثر پيچيدگى كلام، در فهم سخن دچار زحمت فكرى مى‏شوند، هم مانند اين شعر.
 
اى چشم تو چشم چشم عالم را چشم             من چشم نديده‏ام چو چشم تو به چشم
 
مصرع زير نيز هم مانند شعر بالا، كلماتش روان و قابل فهم است، ولى تكرار يك لفظ و كيفيت تركيب آن‏ها، موجب پيچيدگى عبارت گرديده و فهمش براى مستمع سنگين شده است.
 
عللى كه مخل به فصاحت كلام است و سخن را در گوش مستمع و نامطبوع مى‏سازد، متعدد است و ذكر همه آن‏ها در اين مختصر ضرورت ندارد.
 
سخنران فصيح كسى است كه از يك طرف به اندازه لازم بر لغات فصيح و كلمات روان مسلط باشد و بتواند در هر مورد و براى بيان هر مظلب، به آسانى از آن لغات استفاده كند و از طرف ديگر، داراى ذوق طبيعى و استعداد فطرى باشد كه بتواند آن الفاظ فصيح و زيبايى را كه در ذهن خود حاضر دارد، به صورتى جذاب و دلنشين تركيب كند و مقصود خود را با شكلى مطبوع و جذاب براى شنوندگان بيان نمايد. چنين متكلمى، فصيح است و از اين نعمت گران قدر برخوردار.
 
چه بسا افراد كه در خزينه حافظه خود لغات فصيح بسيار دارند و چون خودشان فاقد ملكه فصاحت‏اند، نمى‏توانند از محتويات ذهن خويشتن به شايستگى استفاده كنند و آن كلمات را به گونه‏اى زيبا با هم تركيب نمايند و از آن، سخنى مطبوع و فصيح بسازند.
 
اينان، از جهت فصاحت، هم مانند افراد تحصيل كرده‏اى هستند كه براى گفتن، معلومات و اطلاعات فراوان دارند، اما فاقد نعمت بيان‏اند از اين رو قارد نيستند در مقام سخنرانى از معلومات خويش بهره گيرند و به قدر يكدهم از آن چه مى‏دانند، براى دگران بيان نمايند.
منابع:
1. فهرست موضوعى غررالحكم، ص 332.
تهيه: محمد حسين امين - گروه حوزه علميه تبيان

آموزش فصاحت در سخنراني (2)

کساني که مي‌خواهند سخنراني خوبي ارائه دهند، بايد فصاحت کلام را مراعات کنند. متاسفانه اين واژه علاوه بر اينکه عربي است، بيشتر نيز در کتاب‌هاي عربي درباره آن سخن گفته شده و مثال‌ها نيز از اشعار و امثال عرب است.
 
لذا کمتر منبعي پيدا مي‌شود که اين مثال‌ها را به زبان فارسي بيان کرده باشد. ما در اين مجموعه مقالات بر آنيم تا راهکارها و شيوه‌هاي فصاحت در سخن را از زاويه زبان فارسي، مورد بحث و بررسي قرار دهيم.
سخنور كسى است كه بتواند بدون تكلف و زحمت، مسائل مورد بحث خود را در قالب الفاظى فصيح و زيبا و جملاتى بليغ و رسا، كه وافى به مقصود باشد بريزد و آن طور كه مى‏خواهد، با بيانى روشن و واضح، به سمع شنوندگان برساند و آنان را از هدف خويش آگاه سازد.
تسلط بر سخن
سخنور فصيح، بايد سخن آفرين باشد و آن چنان خود را بسازد و در اداى كلمات و ساختن جملات تسلط يابد كه موقع سخنرانى در بن‏بست واقع نشود. براى يافتن الفاظ و كلمات متناسب متوقف نگردد، و در ضمير خود به جست و جو نرود. چه، وقفه گوينده در شنوندگان اثر مى‏گذارد و آنان نيز در فرا گرفتن مطالب و سپردن به اذهان خويش دچار وقفه مى‏گردند.
به عبارت ديگر، سخنور كسى است كه بتواند بدون تكلف و زحمت، مسائل مورد بحث خود را در قالب الفاظى فصيح و زيبا و جملاتى بليغ و رسا، كه وافى به مقصود باشد بريزد و آن طور كه مى‏خواهد، با بيانى روشن و واضح، به سمع شنوندگان برساند و آنان را از هدف خويش آگاه سازد.
 
كسى كه مى‏خواهد سخنور باشد بايد آن قدر تمرين نمايد كه سخن در زبان او همانند موم نرمى در دستش باشد تا با سهولت و آسانى به هر شكلى كه بخواهد در آورد و اين خود از اساسى ترين شرائط سخنورى است.
 
على (عليه السلام)، كه در عالى‏ترين مقام سخن قرار داشت، مراتب سلطه و حاكميت خود را بر كلام، در قالب عبارتى كوتاه و تشبيهى جالب ريخته و چنين فرموده است:
و انا لامراء الكلام و فينا تنشبت عروقه و علينا تهدلت غصونه.(1)
ما اهل بيت رسول گرامى، فرمانروايان كلام هستيم و سلطه و تصرف ما بر سخن، هم مانند تسلط و تصرفى است كه امرا و زمامداران توانا بر كشورهاى خود دارند. درخت سخن در وجود ما ريشه دوانده و شاخ و بال هايش بر ما آويخته شده است.
 
ضرورت تمرين
كسى كه مى‏خواهد خلاق سخن شود و در اداى كلمات و ساختن جملات تسلط كافى يابد، لازم است براى خود برنامه تمرين قرار دهد و هر روز درباره يكى از آيات يا روايات يا پيرامون يكى از وقايع روز، چندين بار، با عبارتى مختلف، سخن بگويد و مستمع آن، يكى دو نفر از دوستانش باشند، يا خود، به تنهايى، آن را استماع نمايد. بهتر است گفته‏هاى هر روز را روى نوار ضبط كند و آخر روز آن‏ها را بشنود تا به نقايص گفته‏هاى خويش واقف گردد و آن‏ها را تكرار ننمايد.
 
اگر تمرين سخن مدتى ادامه يابد و تمرين كننده، هر روز مطلب تازه‏اى را ماده سخن قرار دهد، طولى نمى‏كشد كه سخن گفتن ملكه نفسش مى‏شود در جوهر ذاتش مستقر مى‏گردد. در آن موقع است كه مى‏تواند به آسانى درباره هر موضوعى كه بخواهد، در حد معلومات خويش، سخن بگويد و بدون تكلف و زحمت، پيرامونش حرف بزند و مطالب مورد نظر خود را در قالب الفاظ و عبارتى متناسب بريزد و در مجالس بر شنوندگان عرضه نمايد. كسى كه مى‏خواهد در استخر وسيع و عميق شنا كند، يا به دريا برود، بايد قبلاً در حوض‏هاى كوچك و كم عمق، تمرين شنا نمايد و با سعى و كوشش بر آن تسلط يابد. پس از آن كه شنا گرى را به خوبى فرا گرفت و به لياقت و شايستگى خود مطمئن گرديد، حق دارد خويشتن را در استخر بيفكند و با نيرومندى و قدرت، طول و عرض آن را با شنا بپيمايد و به سلامت از استخر خارج شود.
كسى كه مى‏خواهد خلاق سخن شود و در اداى كلمات و ساختن جملات تسلط كافى يابد، لازم است براى خود برنامه تمرين قرار دهد
سخن گفتن در مجالس بزرگ، با حضور هزاران نفر از اقشار مختلف مردم، هم مانند شنا كردن در استخر و دريا است. كسى كه مى‏خواهد در آن مجالس سخن بگويد، بايد فن را در محيطهاى كوچك تمرين نمايد و بر كلمات و جملات تسلط يابد، تا بتواند در مجالس بزرگ، با سلطه و قدرت سخن بگويد و با سربلندى كرسى خطابه را ترك گويد.
 
اگر كسى قدرت شنا گرى يا لياقت سخن را به دروغ در خود تلقين نمايد و بدون تمرين كافى، خود را در استخر بيفكند يا در كرسى سخن مستقر گردد، قطعاً پشيمان و با شرمسارى و انفعال مواجه مى‏گردد.
امام باقر (عليه السلام)، اين واقعيت مهم را در كوتاه‏ترين و رساترين عبارت بيان نموده و فرموده است:
اياك و الرجاء الكاذب فانه يوقعك فى الخوف الصادق.(2)
به جابر جعفى فرموده: بپرهيز از اميدوارى دروغ، كه آن، تو را در خوف راستين قرار مى‏دهد.
 
محصلى كه مى‏خواهد در كنكور شركت كند، بايد چند ماه وقتى كه در اختيار دارد، به تمرين بگذراند و با مطالعه و مذاكره، خويشتن را آماده نمايد. اگر وقت تمرين را به بطالت گذراند و به والدين و دوستان گفت من به پيروزى و موفقيت خود اميدوارم، چون اين اميدوارى دروغ و غير واقعى است، سرانجام به خوف واقعى دچار مى‏شود.
منابع:
1. نهج البلاغه، خطبه 223.
2- تحف العقول، ص 285.
سخن و سخنوي - محمد تقي فلسفي

آموزش فصاحت در سخنراني (4)
 
حتما شما هم بارها و بارها وصف برخي کلمات را شنيده‌ايد که از زبان برخي سخنرانان خارج شده که انسان به محض شنيدن، نوعي انزجار در وجودش حاصل مي‌شود و نسبت به سخنران، بد بين مي‌شود. گاهي هم در حد بدبيني نيست، بلکه جايگاه سخنران، در ذهن انسان بسيار پايين آمده و از اثر سخنش کاسته مي‌شود.
 
همانطور که استفاده از لغات فصيح و زيبا، به سخنراني شما جذابيت مي دهد، به همان اندازه، يک واژه زشت، مي‌تواند جايگاه فعلي شما را تا حد بسيار زيادي تنزل دهد.
 
متكلم فصيح بايد مراقبت كند كه در كرسى خطابه، سخنانش به لغات زشت و الفاظ قبيح آلوده نگردد و كلماتى كه بر خلاف ادب است، به زبان نياورد. چه، زشتگويى در شنوندگان اثر بد مى‏گذارد و گاهى آنان را از گوينده سخن منزجر مى‏نمايد. سخنران، هر قدر فصيح باشد، با گفتن كلمات ركيك و خلاف ادب، قدر و منزلت اجتماعى‏اش كاهش مى‏يابد و افراد وزين او را ترك مى‏گويند. على (عليه السلام) در اين باره فرموده است:
اياك و ما يستهجن من الكلام فانه يحبس عليك اللئام و ينفر عنك الكرام.(1)
از سخنان قبيح و مستهجن پرهيز نما، كه زشتگويى، فرومايگان را در اطرافت نگاه مى‏دارد و عناصر شريف و بزرگوار را از گردت پراكنده مى‏سازد.
سخنران، هر قدر فصيح باشد، با گفتن كلمات ركيك و خلاف ادب، قدر و منزلت اجتماعى‏اش كاهش مى‏يابد و افراد وزين او را ترك مى‏گويند
آثار سوء و نتايج بدى كه از سخنان زشت عايد سخنران مى‏گردد، منحصر به شنوندگان حاضر در مجلس نيست، بلكه اينان پراكنده مى‏شوند و آن چه در مجلس نيست، بلكه اينان پراكنده مى‏شوند و آن چه در مجلس گذشته است، با دگران در ميان مى‏گذارند و آنان نيز نسبت به گوينده بدبين مى‏شوند. خلاصه، به هر نسبت كه سخنان زشت سخنور بخش مى‏گردد، به همان نسبت، بر ضرر وى مى‏افزايد و بيش از پيش مورد انزجار مردم واقع مى‏شود.
 
عن على (عليه السلام) قال: عجبت لمن يتكلم فيما ان حكى عنه ضره و ان لم يحك عنه لم ينفعه.(2)
على (عليه السلام) فرموده است: عجب دارم از كسى كه در چيزى سخن مى‏گويد، كه اگر از وى حكايت كنند، زبان مى‏برد و اگر نقل نكنند، نفعى عايدش نمى‏گردد.
 
بنابر اين، اگر در مواردى ضرورت ايجاد كند كه خطيب اسلامى، در خلال بحث خود، به منظور پاره‏اى از احكام الهى، پيرامون روابط جنسى غير مشروع يا روابط جنسى غير طبيعى سخن بگويد و به مستمعين تذكراتى بدهد، بايد از كلماتى هم مانند: عمل منافى با عفت، آميزش‏هاى غير قانونى، روابط غير مشروع، انحراف جنسى، و ديگر الفاظى نظاير اين‏ها استفاده كند و زبان را به الفاظ زشت و كلمات قبيح نيالايد.
 
متكلم فصيحى كه مردم از شر زبانش در خوف و هراس‏اند. از او، بر عرض و شرف خود ايمنى ندارند، به مراتب بدتر از سخنرانى است كه زشت مى‏گويد و كلمات قبيح به زبان مى‏آورد.
 
زيان و ضرر زشت گويى، عايد گوينده آن مى‏شود و زشتگو، خود از آن آسيب مى‏بيند و به فرموده على (عليه السلام)، فرومايگان را در اطراف خود نگه مى‏دارد و عناصر شريف و بزرگوار را از گرد خود پراكنده مى‏سازد، ولى شر كسى كه مردم از زبان او خائف‏اند، دامن گير آنان مى‏شود.
متكلم فصيحى كه مردم از شر زبانش در خوف و هراس‏اند. از او، بر عرض و شرف خود ايمنى ندارند، به مراتب بدتر از سخنرانى است كه زشت مى‏گويد و كلمات قبيح به زبان مى‏آورد.
عن النبى صلى الله عليه و آله قال: يا على من خاف الناس من لسانه فهو من اهل النار.(3)
از رسول اكرم صلى الله على و آله روايت شده كه فرمود: اى على، كسى كه مردم از زبانش بترسند، او اهل ذوزخ است.
 
سخنرانى كه بد زبان است و مردم از شر سخنان او خائف‏اند، براى آن كه دچار هتك و اهانت نشوند و عرض و شرفشان در معرض خطر قرار نگيرد، از وى احترام مى‏كنند، دستورش را اجرا مى‏نمايند، و مورد تكريمش قرار مى‏دهند. چنين اطاعت و تكريمى، نه فقط ارزش انسانى و اسلامى ندارد، بلكه موجب عذاب الهى است و به هر نسبتى كه بيشتر احترامش كنند، عذابش بيشتر خواهد بود.
 
عن النبى صلى الله و آله قال: ويل لمن تزكيه الناس مخافه شره ويل لمن اطيع، مخافه جوره ويل لمن اكرم مخافه شره.(4)
رسول اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم) فرموده است: واى بر آن كسى كه مردم از ترس شرش، او را به خوبى ياد مى‏كنند. واى بر آن كسى كه مردم از ترس جور و ستمش، از وى اطاعت مى‏نمايند. واى بر آن كسى كه مردم از خوف شر او، احترامش مى‏كنند.
 
و عنه صلى الله عليه و آله شر الناس عند الله يوم القيامه الذين يكرمون اتقاء شرهم.(5)
و نيز فرموده است: بدترين مردم نزد خداوند، در قيامت، كسانى هستند كه مردم براى مصون ماندن از شر آنان، احترامشان مى‏كنند.
فصاحت كلام و طلاقت زبان، از جهت آثار بد و عوارض ناروايى كه مى‏تواند به بار آورد، آن قدر خطرناك است كه رسول اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم)، ضمن حديثى، چنين فرموده است:
اما انه يعط احد فى دنياه شيئاً هو اضر له فى آخرته من طلاقه لسانه.(6)
به هيچ كس در دنيا چيزى عطا نشده است، كه براى آخرت وى زيان بار تر از طلاقت زبانش باشد.
منابع:
1. غررالحكم، ص 156.
2- غررالحكم، ص 497.
3- بحار، ج 74، ص 46.
4- مجموعه ورام، ج 2، ص 115.
5- ميزان الحكمه، ج 5، ص 37.
6- بحار، ج 22، ص 86.
7. سخن و سخنوري - محمد تقي فلسفي

بگو بلد نيستم
(آموزش فصاحت در سخنراني 6)

در ادامه مطالب گذشته در اين جلسه نيز درباره مسائلي که در فصيح صحبت کردن، دخيل است، پرداخته و برخي از آنها را ذکر مي‌کنيم.
به طور خلاصه، يکي از مواردي که رعايت نکردن آن در سخنراني، باعث از بين رفتن بيان فصيح است، صحبت از مسائلي است که سخنران درباره آن علم و احاطه کامل ندارد. چرا اين مساله از سخنراني روان و يکدست جلوگيري مي کند.
 
همچنين قطع و يقين نسبت به گفته‌ها نيز خود يکي از همين آفات به شمار مي رود. سخنور بايد به آنچه مي گويد قطع و يقين داشته و با جرات مطلب را  بيان کند.
 
نارسايى علمى
خطيب زبردست و توانا، در جلسه درس استاد حضور مى‏يابد، مطلب مشكلى را مى‏شنود، اما به درستى آن را نمى‏فهمد.
بعداً به كتاب مراجعه مى‏كند و با دقت مطالعه مى‏نمايد. باز هم! عمق مطلب پى نمى‏برد.
آدمى چيزى را كه نمى‏داند، حيا نكند از اينكه آن را بياموزد و اگر از او چيزى را پرسيدند كه نمى‏داند، حيا نكند از اين كه بگويد نمى‏دانم.
دو روز بعد، چند نفر از طلاب حوزه درس، در مجلسى كه خطيب توانا در آن جا منبر مى‏رود، حاضر مى‏شوند. به تصور اين كه خطيب توانا در آن جا منبر مى‏رود، حاضر مى‏شوند. به تصور اين خطيب سخنان استاد را خوب فهميده، از وى مى‏خواهند مطلب درس را در منبر توضيح دهد و چند دقيقه پيرامون آن صحبت كند تا مطلب بر اينان روشن شود. خطيب، كه خود، مطلب را به خوبى نفهميده، بايد طبق دستور على (عليه السلام)، صريحاً به نا آگاهى خود اعتراف كند و بگويد من هم مانند شما نمى‏دانم.و لا يستحيى ان يتعلم مالا يعلم و لا يستحيى اذا سئل عما لا يعلم ان يقول لا اعلم.(1)
 
آدمى چيزى را كه نمى‏داند، حيا نكند از اينكه آن را بياموزد و اگر از او چيزى را پرسيدند كه نمى‏داند، حيا نكند از اين كه بگويد نمى‏دانم.
 
خطيب كار آزموده و توانا، اگر در كرسى سخن، آن را كه مى‏داند بگويد و پيرامون مسائلى كه بر آن‏ها وقوف و آگاهى دارد، بحث نمايد، دچار لكنت زبان نمى‏شود و كلمات را جويده و نامفهوم ادا نمى‏كند و اگر معلومات و اطلاعاتش در موضوع بحث زياد تر از گفته هايش باشد، محكم تر سخن مى‏گويد و با قاطعيت بيشترى حرف مى‏زند.
عن على (عليه السلام) قال: ينبغى ان يكون علم الرجل زائداً على نطقه و عقله غلباً على لسانه.(2)
على (عليه السلام) فرمود: سزاوار اين است كه علم آدمى از نطفش فزون تر و عقل وى بر زبانش غالب و حاكم باشد.
 
خلاصه، اولين عاملى كه مى‏تواند خطباى قوى و سخنوران كار آزموده را دچار لكنت زبان نمايد و كلماتى جويده و نامفهوم بگويند، نارسايى علمى است و براى مصون ماندن از اين عارضه، بايد در مسائلى بحث كنند كه در آن‏ها سلطه عليم دارند.
 
ترديد سخنوران
از جمله عواملى كه موجب مى‏شود گوينده نامفهوم و جويده سخن بگويد و احياناً دچار لكنت زبان گردد، دودلى و ترديد وى در صحت مطلبى است كه مى‏خواهد بيان نمايد. مثلاً، چيزى را از دگرى مى‏شنود، اما نمى‏داند مطابق با واقع است يا خلاف واقع، اگر بخواهد آن را در كرسى سخن با مردم در ميان بگذارد، ترديد درونى‏اش در چگونگى سخنش منعكس مى‏گردد، جويده و نامفهوم حرف مى‏زند و خائف است از اين كه يكى از شنوندگان به پاخيزد و آن را تكذيب نمايد.
 
واضح است چنين سخن رانى، هر قدر كار آزموده و با تجربه باشد، نمى‏تواند مطلبى را كه در صحت و اصالت آن ترديد دارد، با فصاحت و قاطعيت نقل كند. از اين جهت، كلماتش نامفهوم ادا مى‏شود. على (عليه السلام)، گويندگان را از نقل چنين مسموعى، كه ممكن است مورد تكذيب واقع شود، منع نموده است.
لا تحدث ماتخاف تكذيبه.(3)
از گفتن سخنى كه مى‏ترسى مورد تكذيب واقع شود، اجتناب نما.
منبع:
1- سفينه البحار، ج اول (خمس)، ص 429.
2- فهرست غرر، ص 338.
3- غررالحكم، ص 800

تبیان