فن بیان،اصول سخنرانی و هنرگویندگی وگفتگو

خطابه های تأثیر گذار

رشد و گسترش ابزارها و تکنیک های تبلیغی، ویژگی بارز جوامع عصر ماست. این امر به ویژه در دهه های اخیر به مسئله ای جهانی تبدیل شده است. پیامد این رشد روزافزون، تغییر شکل نظام تبلیغاتی در سطحی فراگیر به همراه آثار دامنه دار بوده است. امروزه سرمایه های عظیمی در جهان صرف تبلیغات در عرصه های مختلف می شود. بی گمان نتیجه بخش بودن تلاش ها و خدمات فعالان در این عرصه، در گرو هدف گذاری و برنامه ریزی سنجیده، استفاده از تکنیک های مناسب و قوی و نیز مستلزم آگاهی از روش های تأثیر گذار در این زمینه است.

یکی از خصوصیات بارز جوامع اسلامی خصوصا شیعیان - حضور مبلغین و خطبا و سخنرانان دینی در مناسبت های مختلف در جلسات عمومی، جهت آگاهی دادن به مردم و هدایت آنها به سوی راه درست است. بی شک استفاده از شگردها و ابزارهای مختلف برای بهبود و تأثیرگذاری بیشتر این سنت در عصر حاضر لازم است. و مبلغان و خطبای دینی باید با نگاهی باز و تیزبینانه به خطابه و سخنرانی توجه کنند. ما در این نوشتار بر آنیم که به صورت کوتاه «عوامل مؤثر در خطابه» را در دو قسمت «عوامل مؤثر پیش از خطابه» و «عوامل مؤثر هنگام خطابه» را بیان کنیم.

الف - عوامل مؤثر پیش از خطابه

مواردی که پیش از انجام خطابه ضرورت دارد به آن پرداخته شود، عبارت اند از:

1. تعیین هدف و موضوع سخنرانی

2. توجه به مقدار و نوع معلومات قبلی مخاطبان.

3. نوشتن رؤس مطالب مهم سخنرانی جهت استفاده در هنگام ارائه سخن.

4. در نظر گرفتن مثال های زنده و ملموس در سخنرانی.

5. پیش بینی زمان لازم برای سخنرانی و تهیه مطالب متناسب با آن زمان. این نکته با داشتن طرح سخنرانی قابل تحقق است و نکات قابل توجه در مورد «طرح سخنرانی» را به صورت زیر می توان تصور کرد:

6. پیش بینی سؤالات احتمالی مخاطبان.

7. تمرین جهت تسلط به موضوع سخنرانی.

8. پیش بینی نشانی مطالب و منابع مرتبط با موضوع و سخنرانی.

9. تمرین عوامل مؤثر در بهبود صدا، که به صورت زیر انجام می گیرد:

الف- تمرین صدا و بیان پیش از شروع سخن از طریق ضبط صوت.

ب دقت در چگونگی گفتار گویندگان رادیو و تلویزیون و سخنرانان بر جسته.

ج - مواظبت در تن صدا و واکنش های جمع مخاطبان هنگام سخنرانی.

د- حذف تیک ها.

ه - فاصله مناسب بین حروف و کلمه ها در جملات.

ب - عوامل مؤثر هنگام خطابه

1. اندازه گیری صدا

خطیب باید این نکته را با تمرین، ملکه خود سازد و عملا در تمام سخنرانی رعایت نماید. مقدار برد صدای خطیب مانند سرعت کلامش باید معتدل و به اندازه باشد. از جمله مسائلی که در فصاحت ناطق، اثر قابل ملاحظه ای دارد، رعایت اعتدال در تندگویی و کندگویی است.

نه باید آن قدر در بیان مطالب خود شتابزده باشد که فرصت فراگرفتن مطالب و مجال دقت در محتوای سخن را باقی نگذارد و نه آن قدر کند و با تأنی حرف زد که شنونده را خسته کرده و او را از استماع دلسرد و نسبت به آن بی رغبت نماید. البته خطیب در خلال سخن خود گاهی به جمله ای می رسد که از نظر فنی باید آن را تند و سریع بگوید و گاهی به نقل قولی برخورد می کند که مقتضی است آن را شمرده و با تأنی بیان نماید.

2. هماهنگی صدا با حرکات و قیافه

جسم و جان انسان به طور طبیعی با یکدیگر هماهنگ هستند. حرکات محبت آمیز و سخنان گرم و مسرت بخش انسان، موجب تشویق و دلگرمی کسی است که عمل خوب را انجام داده است، و سخنان تند و خشم آلود وی مایه انفعال و سرافکندگی کسی است که مرتکب عمل بد شده است. مثلا اگر کسی کار خوب انجام داده است، مورد تشویق قرار می گیرد و با زبان گرم و رویی گشاده با وی سخن می گویند. اما اگر کسی کار خوبی انجام نداده و قرار است مورد توبیخ قرار گیرد، با قیافه ای در هم و زبانی تلخ و گزنده با او سخن گفته می شود. اینکه به نمونه ای از هماهنگی صدا با حرکات در سیره رسول اکرم(ص) و امیر المؤمنین(ع) توجه می کنیم:

رسول اکرم (ص) وقتی از قیامت نام می برد، آهنگ صدایش شدید می شد و چهره مبارکش به سرخی می گرایید.(1)

حضرت علی علیه السلام وقتی می دید مردم کوفه جهاد را مهم نمی شمارند، تندی نشان می داد.

بنابراین، باید طوری حرف زد که مطلب مورد بحث با کیفیت صوت، وضع قیافه، شدت یا سبکی صدا و حرکات دست و بدن هماهنگ و منطبق باشد. آنجا که از امید، توبه، بخشش و نظایر آن سخن می رود، قیافه ای آرام و صوتی ملایم لازم است و آنجا که از قیامت و کیفر گناه سخن به میان می آید، با آهنگی نگران کننده اعلام خطر می شود و بلافاصله چند آیه و روایت درباره قیامت و اوضاع آن قرائت می گردد و خطیب با صدای بلند و هشدار دهنده، آیات را تفسیر می کند. بعد از آن وجوب توبه و از سوی دیگر عفو الهی را خاطر نشان می نماید. تا شنوندگان با یأس و نومیدی از مجلس خارج نشوند.

صدای آرام و ملایم با صدای خشن و تند و سریع در امر یادگیری و جلب توجه مخاطب، نتیجه یکسان نخواهد داشت. پس باید تمرین کرد تا صدا دارای این مشخصات شود:

الف - رسا و دلنشین باشد.

ب - تن صدا متغیر بوده و یکنواخت نباشد.

ج - عاطفی بودن صدا رعایت شود.

د - هر جمله به مقتضای خودش بیان شود، یعنی جمله های خبری، پرسشی و انواع دیگر جمله، هر کدام به صورت خاص خود بیان شود.

ه صدا با موقعیت مکانی شنوندگان مطابقت داشته باشد.

3. کلمات روان

در علم فصاحت گفته می شود که لازم است سخنران در سخن خویش از به کار بردن لغت نامأنوس و کلمات پیچیده و غیر واضح خودداری کند، بلکه از الفاظی استفاده نماید که برای عموم مخاطبان قابل فهم باشد. بدین ترتیب مستمعان برای درک معنا دچار وقفه نمی شوند، چنان که خداوند سبحان این نکته را مورد توجه قرار داده و در قرآن فرموده است: «و لقد یسرنا القرآن للذّکر فهل من مدّکر؛(2) ما قرآن را برای خواندن، فهمیدن و حفظ کردن، آسان نمودیم آیا کسی هست که از این کتاب آسان پند گیرد؟

4. جملات کوتاه

هر قدر فاصله بین مبتدا و خبر کمتر باشد، مخاطب راحت تر جمله سخنران را درک می کند. اگر گاهی ضرورت دارد، جملات به دارازا بکشد باید کوشش کرد، تا طول کلام رابطه لفظ و معنا را قطع نکند. بنابراین مبلغ باید از ادبیات فارسی که عامل بزرگی در درست ادا کردن جملات و فهماندن مفاهیم است، به طور فنی استفاده کند.

5. مقایسه و سنجش

مقایسه موجب می شود که افکار مخاطبان سازمان یابد. مفهوم مطالب را روشن کند و زیبا جلوه دهد؛ به خصوص ارزش ها را از ضد ارزش ها تفکیک می کند و سخن سخنران را برای مستمعان گوش نواز می سازد.

از روش در قرآن کریم مکرر به کار رفته و آیات متعددی با مقایسه و سنجش، مسائل پیچیده را به صورت آسان بیان کرده است. برای نمونه قرآن می فرماید: «قل هل یستوی الأعمی و البصیر أم هل تستوی الظلمات و النّور؛(3) پیامبر! به مردم بگو آیا نابینا و بینا با یکدیگر مساوی اند، یا تاریکی و روشنایی با هم یکسانند؟

6. مثال

ذکر مثال برای روشن کردن مفاهیم مطرح شده در سخن، نیروی بسیار قوی به شمار می آید. مثال می تواند دو فایده داشته باشد: اولا مطالب را واضح کند و ثانیا انگیزه ایجاد نماید.

بهتر است خطیب قبل از سخنرانی و درهنگام تهیه مطالب، مثال های آن را نیز انتخاب کند تا هماهنگی و تناسب لازم میان محتوای سخنرانی و مثال هایی که مورد استفاده قرار می دهد وجود داشته باشد. چنان که در قرآن و روایات از مثل و تشبیه به وفور بهره گرفته شده و در هر مورد به تناسب، مثال یا تشبیهی آمده است. مثلا قرآن می فرماید: «الم تر کیف ضرب الله مثلا کلمة طیبة کشجرة طیبة اصلها ثابت و فرعها فی السماء تؤتی اکلها کلّ حین باذن ربّها و یضرب الله الأمثال للنّاس لعلّهم یتذکّرون(4)؛ کلمه طیبه (ایمان به خدا) بسان نهال طیبه ای است که ریشه آن (کلمه توحید) در زمین استوار و شاخه های آن (اخلاق فاضله) رو به آسمان است و هر لحظه میوه های خود را (که همان اعمال صالحه است) به اذن پروردگارش می دهد».

چگونگی انتخاب و نگهداری مثال ها در فصل مربوط به تهیه مطالب سخنرانی آمده است.

7. برانگیختن توجه و کنجکاوی

ناطق به هر مقدار که بتواند توجه مخاطبان خود را جلب کند، قدرت تأثیر گذاری بیشتری خواهد داشت. خطیب باید با در نظر گرفتن رعایت ویژگی های شخص توجه کننده، جلب توجه کند. این ویژگی ها عبارتند از: نیازها، نگرش ها، انتظارات، انگیزه ها و تجربه های افراد.

8. پرهیز از حاشیه روی

اگر مطالب سخنرانی در طرح سخنرانی شکل بگیرد، سخنران به حاشیه روی دچار نمی شود، لیکن باز هم باید دقت کند که فقط مطالب مورد نظر را بگوید و به ذکر اسامی افراد نپردازد، از مسائل محلی چیزی مطرح نکند و هر داستان یا ماجرایی که به ذهنش می رسد، یا هر مسئله ای را که به یادش می آید مطرح نکند.

9. مکث به هنگام سوال

بعد از بیان آیه یا روایتی که پیام آن سوال است، قدری مکث لازم است. این مکث لازم است. این مکث دارای فواید متعدد از جمله جلب توجه و ایجاد انگیزه در شنونده، است.

10. داشتن چگونگی تشکیل مجالس و کلاس ها

تشکیل کلاس یا مجلس سخنرانی باید متناسب با شرایط باشد. اطلاع داشتن از شرایط، از چند نظر وظیفه مبلغ است:

الف. شرکت کنندگان در مجلس از چه صنفی هستند و تحصیلات آنها به چه میزان است.

ب. جنسیت و سن شرکت کنندگان چیست؟

باید در نظر داشت که ویژگی های سنی مرد و زن با هم تفاوت دارد. حتی ذکر مثالها و لطیفه ها و بعضی موضوعات کاملاً اختصاص به سن و یا جنس شرکت کننده دارد. اگر مبلغ از قبل نداند، ممکن است نتواند ارتباط موضوع را با عاطفه و معلومات آنها برقرار کند.

ج. مبلغ، مکان جلسه و نحوه برگزاری و برنامه های جلسه را باید بداند تا خدای نکرده وارد جلسه ای نشود که در آن با برنامه ناخواسته و نامناسبی روبرو گردد، به گونه ای که اگر جلسه را ترک کند مشکل ایجاد شود؛ و اگر در جلسه بماند، برنامه مبتذل یا مشکل داری مورد تأیید قرار گیرد که کار را پیچیده تر نماید.

11. استفاده از آیات و احادیث

پختگی مطلب صرفا با آیات و احادیث شکل می گیرد. ممکن است بعضی افراد به وسیله بیان سخن یا معلومات تاریخی، فلسفی و... مقداری مطالب سخنرانی خود را خوب جلوه دهند، اما تا زمانی که سخن با آیه یا روایت آمیخته نشود، در ذهن مخاطب ماندگار نخواهد شد. این برکتی است که خداوند متعال در آیه و روایت گذاشته است.

12. دسته بندی مطالب

چنانکه پیشتر نیز اشاره شد، مطالب سخنرانی باید قبل از سخنرانی آماده و دسته بندی شود. اما مهمتر آن است که باید دسته بندی مزبور را تا آخر جلسه حفظ کرد تا مخاطب، مقدمه و نتایج سخنرانی را بداند و در حافظه خود از آن محافظت کند.

13.عمل به گفتار

باید مراقب بود مطالبی در سخنرانی گفته شود که بعد از سخنرانی بتوان به آن عمل کرد، زیرا مردم حساس هستند که ببینند آیا آنچه گفته می شود قابل عمل هست یا نه، و اگر هست خود مبلغ تا چه میزان می تواند به آنها عمل کند.

14.دانستن شیوه برخورد با روحانیان محل و کارگزاران نظام

دسته ای از روحانیان و کارگزاران محلی به دلیل ارتباط مستمر خود با عده ای از مردم، نفوذ بسیار خوبی در بین دوستان خود دارند. بویژه روحانیون هر محل، ارتباط دینی بسیار استواری با مردم دارند که در موارد حساس و تاریخی عظمت آن مشخص می شود. بنابراین حفظ احترام این افراد و مشورت با آنها و همراه کردن آنها با خود جزو کارهای بسیار مهم مبلغ است که باید رعایت شود. در غیر این صورت مبلغ نه تنها جایگاهی پیدا نمی کند بلکه گاهی دچار مشکل نیز می شود.

15.شناخت زمان

پیامبر اسلام فرمود: «الناس بزمانهم اشبه منهم بابنائهم»(5) مردم به زمانشان بیشتر شبیه هستند تا به پدرانشان.

دیروز پدری پای منبر می نشست و چند مساله می شنید و می رفت اما امروز بچه های نسل دیروز متأثر از شرایط مختلفی هستند، لذا در روایت آمده است: «العالم بزمانه لا تهجم علیه اللوابس»؛ کسی که به زمان خودش آشنا باشد، در بن بست نمی افتد.

16. مشورت با خبرگان محل

سخنران باید آن قدر حساب شده حرف بزند و موضع گیری کند که هیچ وقت مغلوب جوسازی ها نشود. خوب است سخنران برای آشنایی با جو خاص محل، با خبرگان آنجا مشورت داشته باشد. امیر مومنان علیه السلام می فرماید: «من استقبل وجوه الاراء، عرف مواقع الخطأ»(6) کسی که از خرمندان کمک فکری بطلبد،جای خطا و اشتباه را می شناسد.

عوامل دیگر که در خطابه مؤثر هستند، به صورت فهرست وار عبارتند از:

17.توجه دقیق به وقت.

18.طرح سؤال برای وا داشتن مخاطبان به اندیشیدن و تفکر.

19. جمع آوری انتقادها و کوشش در رفع آنها به صورت غیر آشکار.

20. حفظ خونسردی نسبت به مسائل که بوجود می آید.

21. خودداری از بیان خاطرات و نظرات خود در برخی موارد.

22. تبیین نتایج تبلیغ.

23. تکرار در محور، نه در قالب و سوژه.

24.ایجاد ارتباط میان موضوع ها برای تداعی معانی.

25.در نظر گرفتن زمینه های اجتماعی موضوع سخن.

26.دانستن و بررسی اهم و مهم در مورد هر موضوع.

27. دانستن چگونگی برخورد با خانواده های شهدا و جانبازان.

28.پرهیز از هر گونه حسد و غرور.

29. داشتن تواضع و شجاعت حق گویی.

30. تسلط بر معلومات پایه.

پی نوشت ها:

1. بحار الانوار، ج 2، ص 301.

2. قمر/ 17.

3. رعد / 16.

4. ابراهیم / 24 و 25.

5. ترجمه تفسیر المیزان، ج 21، ص 249 - 248.

6. بحار الانوار، ج 77.

7. نهج البلاغه فیض الاسلام، ص 1169.

منبع :

پگاه حوزه (ویژه حوزه های دینی) :: مرداد 1388 - شماره 60