آداب سخن و سكوت
آداب سخن و سكوت
از نشانه هاي حكمت و درايت آدمي ، رعايت آداب سخن گفتن و شناختن مواضع سخن و سكوت است . در آيات و روايات و كتب اخلاقي ، در باب زبان و شيوه سخن ، رهنمودهاي ارزشمندي وجود دارد كه چگونه از اين نعمت گرانقدر الهي بايد بهره گرفت . سخن ترجمان عقل و معرفت و ايمان و ادب انساني است . علي ( عليه السلام ) مي فرمايد :
« المَرْأ مَخْبُوءٌ تَحْتَ لِسانِهِ » ( 1 )
« مرد زير زبان خويش پنهان است » ؛
و هم آن حضرت در خصوص شناخت موارد سخن و سكوت ، مي فرمايد :
« لاخير في الصمت عن الحكم كَما اَنّه لاخَيْر في الْقَوْلِ بِالْجَهْل » ( 2 )
« در خودداري كردن از سخن حق خيري نيست ، چنانكه در سخن گفتن از روي ناداني »
و نيز از سخن آن حضرت است درباره پرگويي :
« مَنْ كَثُرَ كَلامه كَثُرَ خَطائُه » ( 3 )
« هركس زياد حرف بزند خطايش بسيار گردد »
همچنين امام صادق ( عليه السلام ) مي فرمايد : « خداوند به چيزي مانند سكوت كردن و رهسپار خانه خدا شدن ، بندگي نشده است » ؛ « ما عُبِدَالله بِشَيء مِثْل الصمت وَالْمَشْي اِلَي بَيْت الله » ( 4 )
اين توصيه ها كه براي همه جا و همه احوال مؤمن است ، در حج ويژگي خاصي دارد .
اين سفر روحاني كه پس از انتظار بسيار براي زائر دست داده ، فرصتي است كه به تهذيب نفس بپردازد و با خلوت كردن با خدا و ذكر و دعا و قرآن ، روح خود را غني سازد و دريغ است كه با سخنان بي حاصل ، اوقات
2 ـ وسائل ، ج8 ، ص538
3 ـ نهج البلاغه ، عبده ، قصار 347
4 ـ وسائل ، ج8 ، ص929
عزيز را هدر دهد . در اين خصوص امام ششم ، صادق آل محمد ( عليهم السلام ) رساله اي دارد براي شيعيان خود كه توجه به محتواي آن براي زائران لازم است . آن حضرت به يارانش خاطر نشان مي سازد :
« از خدا پروا گيريد و زبانهايتان را جز از خير و نيكي باز داريد .
بر شما باد به سكوت ، مگر از آنچه خداوند به وسيله آن در امر آخرت به شما سودي رساند و پاداشي قرار دهد .
بسيار بگوييد لااله الاالله و تقديس و تنزيه حق كنيد و ثناي او گوييد و به او تضرّع نماييد و به آنچه نزد اوست از خير و نيكي ، كه كسي نتواند قدر
آن را تعيين كند و به كنه آن برسد ، راغب باشيد و بدينوسيله زبانهايتان را از آنچه خداوند نهي فرموده از سخنان باطل كه اگر كسي از آن توبه نكند و دست برندارد موجب خلود در آتش شود ، برحذر باشيد » ( 1 )
معاوية بن عمار از امام صادق ( عليه السلام ) نقل كرده كه فرمود : « چون محرم شدي بر تو باد به تقواي خدا و ذكر بسيار و سخن كم ، مگر سخن خير ؛ زيرا كمال حج و عمره به اين است كه مرد زبان خود را جز از نيكي حفظ كند ، همانگونه كه خداوند بزرگ فرموده است : « كسيكه حج گزارد ، زشتي ، فسق و جدال در حج نيست » ؛ ( اذا احرمت فعليك بتقوي الله و ذكرالله كثيراً وَقِلّة الكلام اِلاّ بِخَيْر فَانّ مِنْ تَمامِ الحجّ والعمرة أنْ يحفظ المرأ لِسَانَهُ اِلاّ مِنْ خَيْر كَما قالَ الله عَزّوجلّ : { فَمَنْ فَرَضَ فِيهِنَّ الحَجّ . . . } ) ( 2 )
زائر گرامي ! در حرمين شريفين ، بويژه مسجدالحرام و مسجدالنبي ، كه مقدس ترين اماكن روي زمين اند ، با كلام پاك و دعا و ذكر و تلاوت قرآن
2 ـ كافي ، ج4 ، ص338
اوقات خود را مشغول دار . از سخنان بي حاصل و از بازار و كالا و خريد و فروش در موسم عبادت بپرهيز و چون در اين اماكن مقدسه سخن مي گويي ، ادب آن محضر را نگهدار و حرمت حرم را پاس بدار ، و آهسته و آرام و متين سخن بگوي تا مزاحم ديگران نباشي . حتي با دعا خواندنت در طواف و غيره ، آرامش را حفظ كن ؛ چرا كه هركسي براي خود حالي دارد كه آن حالت را نبايد از او گرفت .
مراقبت زبان در معاشرت
افزون بر آنچه گفته شد ، بايد بكوشي در معاشرت با همسفران و مسلمانان ديگر ، به نيكوترين وجه سخن بگويي . از خشونت ، جسارت ، جدال ، دروغ ، غيبت نيش زبان و سخنان رنجش آور و بيهوده و تفرقه انگيز برحذر باشي ، خاصه در حال احرام و انجام اعمال و مناسك و زيارت كه بيشترين توجه و ادب را مي طلبد . امام صادق ( عليه السلام ) مي فرمايد :
« اِتَّقِ الْمَفاخَرة وَعَلَيْكَ بورع يَحْجُزُك عَنْ مَعاصِي الله عَزّوجَلّ ، فَاِنّ اللهَ عَزّوجَلّ يَقُول : ثمّ لْيَقْضُوا تَفَثَهُمْ وَمِنَ التفث أن تَتَكَلّم فِي اِحْرامِك بِكَلام قبيح ، فاذا دَخَلْتَ فَطفت بِالبَيْتِ تكلّمت بكلام طيب و كان ذلك كفارة لذلك » ( 1 ) ؛
« از فخرفروشي بپرهيز و برتو باد به پرهيزكاري كه از معصيت خداوند بزرگ تو را باز دارد . چه ، خداوند مي فرمايد : آنگاه آلودگي را از خود بزداييد و از جمله آلودگي ها اين است كه در احرام خود سخن زشت بگويي ، پس چون داخل مكّه شدي و طواف خانه نمودي و به كلام پاك زبان گشودي ، اين كفاره آن گناه است » .
كلام پاك وهم صحبتي باپاكان ، دلها وجانها راپاكيزه مي سازدو آلودگي ها را مي زدايد و اين پاكي و پاكيزگي گفتار و عمل ، به عنوان ارمغان حج بايد با زائر همراه باشد ، نه اينكه چون از احرام بيرون شود گرمي هوا و خستگي راه و عصبانيت هاي بيجا او را از كوره بدر كند و بند از زبان او برداشته شود و ناشايستي بر زبان براند ! كلامِ پاك علاوه بر آنكه از آداب معاشرت است در قبولي اعمال و مناسك نيز نقش بسزايي دارد . پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) فرمود :
« الحَجُّ الْمَبْرُور ليس له جزاء اِلاّ الجَنّة ، فقيل يا رَسُول الله ما برّالحجّ ؟ قال طيب الكلام و اِطعام الطعام » ( 1 )
« حج مقبول پاداشي جز بهشت ندارد . پرسيدند : اي رسول خدا ! قبولي حج به چيست ؟ فرمود : نيكو سخن گفتن و اطعام كردن » .
سخن گفتن با ديگران
توجه به ادب سخن در معاشرت و برخورد با ديگران ، از اهميت بيشتري برخوردار است ؛ زيرا فرهنگ و تربيت شيعه و جايگاه مكتب و منزلت پيشوايان آنها را در نظر ديگران منعكس مي كند . در روايات اهلبيت به اين امر تأكيد شده است .
سليمان بن مهران گويد : شرفياب محضر امام صادق ( عليه السلام ) شدم ، جماعتي از شيعه نيز در خدمت آن بزرگوار بودند . در آن حال شنيدم كه امام خطاب به آنان چنين فرمود :
« معاشر الشيعة ! كونوا لنا زينا ولا تكونوا علينا شيناً ، قولوا للناس حسناًواحفظواالسنتكموكفوهاعن الفضول وقبيح القول » ( 1 )
« اي گروه شيعه ! زينت ما باشيد و سبب بدنامي ما نشويد ، با مردم به نيكي سخن بگوييد ، زبانهايتان را نگهداريد و از حرف بيهوده و كلام زشت باز داريد »
بسيار مي شود كه يك سخن نابجا و نسنجيده مي تواند فتنه اي به پا كند ، كينه اي را برانگيزد و بهانه اي به دست مخالفان بدهد كه به استناد آن ، درباره شيعه به ناحق داوري كنند و موجب اهانت به دوستان اهلبيت و بدبيني نسبت به رهبرانشان گردد و اين گناهي است غيرقابل گذشت .
عثمان بن عيسي گويد : در محضر ابوالحسن ( عليه السلام ) بودم مردي از ايشان توصيه اي خواست . حضرت فرمود :
« اِحْفَظ لِسانك تعز وَلاتمكن الناس من قيادك فتذل » ( 2 )
« زبانت را نگهدار تا عزيز و سربلند باشي ، عنان خود به دست مردم نده و آنها را برخود مسلط نكن كه ذليل و خوار گردي » .
از اينگونه روايات ، كه در آداب سخن و معاشرت بسيار است ، مي توان به نقش زبان و زبان دان ها در معامله و مباحثه و گفتگو با ديگران پي برد كه در آموزش حج نقش بسزايي دارد .
به مورد است ، همين جا به زبان دان ها و مترجمان و مبلّغان توصيه شود ، كه آنان نيز حساب شده و سنجيده سخن بگويند ، امانت مكتب و مذهب و انقلاب را نگهدارند و با هركس هر سخني را نگويند و بدانند بطور حتم افراد مشكوكي هستند كه در صدد تخليه اطلاعات مي باشند و به شيوه اي
2 ـ وسائل ، ج8 ، ص533
مرموز آنان را به بحث مي گيرند و بسا چيزها كه شايسته گفتن نيست از زبان آنهان بكشند
مثل خردمندان فكر كنيد اما با مردم به زبان خودشان حرف بزنيد.