نحوه و شیوه تولید آواها
نحوه و شیوه تولید آواها
نحوه و شیوه تولید آواهامربوط به آوا شناسی تولیدی می شود که این گرایش از آواشناسی، به بررسی چگونگی تولید صدا بوسیله اندامهای صوتی انسان می پردازد.
صدای اولیه (صدای خام) در گلوی انسان، با وزش هوای شش ها از تارهای صوتی تولید می شود. بنا براین، اندازه تارهای صوتی، نسبت مستقیم با کیفیت صدای انسان دارد. همچنین انسان با نزدیک و دور کردن و تغییر میزان لرزش تارهای صوتی، بسامد صدای خویش را تنظیم می کند. بسامد فردی با صدای بم ، بین 75 تا 150 هرتز (سیکل در ثانیه) است. کسانی که صدای سوپرانو دارد (خانم ها یا دخترانی که صدای بسیار زیر دارند)، حتی می توانند آوایی با بسامد بیش از 400 هرتز تولید کنند. کوتاهی یا بلندی صدای انسان نیز وظیفه ی تارهای صوتی است و به ”دامنه ی نوسان“ صدا بستگی دارد.
البته باید توجه داشت که هیچیک از این اعمال، خودآگاهانه صورت نمی گیرد؛ بلکه این مغز آدمی است که از زمان تولد، بصورت از پیش برنامه ریزی شده، با همه فرکانس های صوتی آشنایی دارد و می داند که مثلا برای صدای گریه یا جیغ یا... چه بسامدی مورد نیاز است و این بسامد را چگونه می توان با استفاده از دو تار صوتی تولید کرد.
در مرحله بعد، صدای خام با پیچش و عبور از حفره های دهانی و بینی (دماغی)، طنین دار می شود. بنابراین، یک خواننده خوش صدا، هم تارهای صوتی و هم حفره های دهانی و بینی مناسبی دارد.
زبان و دیگر موانع موجود در حفره دهانی، هنگام عبور صدا از این حفره، آنرا به آواهای گویشی تبدیل می کند. به تصویر زیر توجه کنید:
صدا ها انواع مختلفی دارند که در پایین به شرح بعضی از آنها می پردازم:
صداهای ریوی :
به علت سهولت تولید، اکثر صداهای زبانی با بازدم تولید می شوند. البته در برخی زبانها- مانند بعضی زبانهای افریقائی- آواهایی وجود دارند که اصطلاحاً "درون سو" نامند وبا دم تولید می شوند؛ مانند نوک آواها.
حال آنکه آواهایی که با بازدم تولید می شوند ،"برون سو" نامند.
در هر صورت آواهای زبان چه درون سو باشند و چه برون سو، منبع تأمین هوا در آنها ریه است، پس "صداهای ریوی" هستند.
حنجره :
هوای خروجی بازدم را تنظیم کرده و در برخی موارد به آن یک ویژگی خاص می افزایند که "واک" نام دارد.
در حنجره " تارهای صوتی" قرار دارند. این تارها دو ماهیچه اند که از اطراف به دیواره حنجره متصلند. نقش عمده آنها، ایجاد واک یا ارتعاش بر جریان هوای خروجی بازدم می باشد.
به این ترتیب، آواهایی مانند /l/ ، /z/ ، /g/ و .... که هنگام تولیدشان تارهای صوتی مرتعش می شوند را "واکدار" و آواهایی از قبیل /f/ ، /s/ ، /p/ و ... که این فرمان را دریافت نمی دارند، "بی واک" نامند.
چاکنای :
به فضای درون حنجره ، بین تارهای صوتی "چاکنای" گویند که در آن صداهایی مانند: /h/ تولید می شوند.
جایگاه تولید:
جایگاه تولید یعنی جایی که مانع ایجاد شده بر سر جریان هوای خروجی بازدم، در کدام موضع از اندامهای گفتاری قرار می گیرد و چه اندامهایی به یکدیگر برخورد کرده یا به هم نزدیک می شوند.
بر این اساس، داریم :
1-دولبی:
در فارسی /m , b , p / ، اما در انگلیسی /w/ نیز به آنها افزوده می شود.
2- لبی-دندانی:
از برخورد دندانهای بالا با لب پائین، ایجاد می شود./ v , f /
3- دندانی:
در فارسی نداریم ؛ اما در انگلیسی / , ө / ( در عربی نیز موجود است)
4- دندانی-لثوی: در فارسی/ d , t /
5- لثوی:/ z , s , n , r , l /
6- لثوی- کامی:/ ž , š , j , č /
7- کامی:/ y /
8- نرمکامی :/g , k/
9- ملازی:/ q , x /
10- چاکنایی:/ h , ? /
11-/h/و/?/که در حنجره با باز و بسته کردن تارهای صوتی، تولید می شوند.
این دو ، تنها همخوانهای چاکنایی در زبان فارسی اند؛ هر دو بی واک اند، اما /h/ همخوان سایشی چاکنایی و / ? / همخوان انسدادی چاکنایی است.
در هنگام تولید انواع صدا ها اندام های گفتاری حالت های مختلفی به خود می گیرند تا حروف به درستی ادا شوند .در اینجا سه مورد از حالات را بیان می کنم:
1- میزان افراشتگی زبان
افراشته : / u , i /
میانه : / o , e /
افتاده : / a , æ /
2- موضع محرک زبان :
پیشین : / æ , e , i /
پسین : / a , o , u /
3- حالت لبها :
گرد : / a , o , u /
گسترده : / æ , e , i /
چگونگی تولید: به چگونگی خروج هوای بازدم به هنگام ایجاد مانع شیوه تولید می گویند. بر این اساس همخوانهای فارسی به دسته های ذیل تقسیم بندی می شوند:
1-انسدادی
جریان هوای خروجی بازدم، بسته به آن صوت خاص، در یک موضع مشخص، دچار حبس تام (گیرش کامل) شده وپس از کسری از ثانیه مکث ، با حالت رهش آنی از اندامهای گفتاری خارج می شود. به همین دلیل است که همخوانهای انسدادی ، قابلیت کشش ندارند. مانند: / , q , g , k , d , t , b , p /
2- سایشی
آن دسته از همخوانهایی که پس از ایجاد مانع ، با اصطکاک از اندامهای گفتاری خارج می شوند. مانند:/ x , h , ž , š , z , s , v , f /
3- انسدادی-سایشی / انسایشی
آن دسته از صداهایی که همچون یک همخوان انسدادی ، تولیدشان با گیرش آغاز می شود، ولی پس از مرحله درنگ ، به جای رهش آنی، همچون یک همخوان سایشی، با سایش خارج می شوند. مانند:/j , č /
4- خیشومی:
آن دسته از همخوانها که هنگام تولیدشان، ملاز پائین آمده و جلوی ورود هوا به حفره دهانی را می گیرد. در اینصورت، مجرای خروج هوا از حفره خیشوم می باشد.
در زبان فارسی ، تنها / n , m / دو همخوان خیشومی اند.
نتیجه گیری :
از این مقاله درمیابیم که صداها هرکدام درقسمت های خاصی تولید می شوند و شیوه تولید هرکدام متفاوت است که این تفاوت باعث می شود که شنونده آنارا از هم تشخیص دهد ومنظور گوینده را متوجه شود.
منابع:
1-حق شناس،علی محمد،آواشناسی(فونتیک)،انتشارات آگاه،1378.
مثل خردمندان فكر كنيد اما با مردم به زبان خودشان حرف بزنيد.