اصل حکمت
اصل حکمت
قرآن مجید از روشهای متعدد و مؤثر تبلیغی همچون: استدلال عقلی و منطقی، مجادله نیکو، مناظره، بحث آزاد و ... استفاده کرده است .
به کارگیری «حکمت» در امر هدایت و تبلیغ یکی از اصول ارزشمندی است که قرآن کریم در کنار «موعظه» و «مجادله» مورد توجه قرار داده است:
«ادع الی سبیل ربک بالحکمة و الموعظة الحسنة و جادلهم بالتی هی احسن» (1)
«با حکمت و پند نیکو مردم را به سوی پروردگارت بخوان و با آنان به روشی که نیکوتر است، استدلال کن» .
«حکمت» در لغت‌به معنای «منع» (2) است و از آنجا که علم، دانش، منطق و استدلال، مانع از فساد و انحراف است، به آن حکمت گفته می‌شود (3) .
در میان مفسران درباره حقیقت‌حکمت، دو دیدگاه وجود دارد:
1 - مشهور مفسران حکمت را به معنای حجت، معرفت، کلام صواب و سخن
_______________________________
1) سوره نحل/125 .
2) طبرسی، مجمع البیان ج 6 - 5، ذیل آیه 125 سوره نحل .
3) آیة‌الله مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ج 11، ص 455 .
استوار گرفته‌اند . و بر این باورند که حکمت ناظر به محتواست‌یعنی سخنی است که بر اساس دلیل، برهان و مبانی منطقی و معقول باشد ; چنانکه «زمخشری» در تفسیر «کشاف» می‌گوید:
«الحکمة: المقالة المحکمة الصحیحة و هی الدلیل الموضح للحق و المزیل للشبهة» (1) . «حکمت، سخن استوار و درست است و آن عبارت است از دلیل روشنگر حق و برطرف کننده شبهه» .
2 - برخی دیگر از مفسران از جمله سید قطب در تفسیر «فی ظلال القرآن» حکمت را ناظر به محتوا ندانسته‌اند، بلکه ناظر به شیوه تبلیغ می‌دانند بدین معنی که در راه دعوت و تبلیغ باید راه حکمت را پیمود و هر چیزی را سر جای خود نهاده و مقتضیات را منظور داشت و مطابق با مقتضای حال عمل کرد . (2)
به نظر می‌رسد، بین دو دیدگاه منافاتی وجود ندارد و شامل حکمت در محتوا و نیز برهان و حکمت در شیوه تبلیغ و حکمت در رعایت‌حال مخاطبین و مقتضای حال است زیرا آیات فراوانی «حکمت و حکیم» را از اوصاف قرآن بیان نموده‌اند:
«یس و القرآن الحکیم» (3) «یس، سوگند به قرآن حکیم» .
«تلک آیات الکتاب الحکیم» (4) «این آیات کتاب استوار و حکمت‌آمیز است» .
چنین استفاده می‌شود که حکمت قرآن منحصر به براهین منطقی و فلسفی نیست، بلکه عمومیت دارد و شامل هر دو قسم از حکمت - حکمت‌به معنای برهان و استدلال و حکمت در رعایت‌حال مخاطبین و مقتضای حال - می‌باشد . بر این اساس، روشهای «برهان و استدلال» و «رعایت مقتضای حال» برای اصل حکمت پیشنهاد می‌گردد:
1 - روش «برهان و استدلال»:
این روش از روشهایی است که قرآن کریم در شیوه تبلیغی خود به کار برده و
_______________________________
1) زمخشری، تفسیر کشاف، ج 2، ص 644 .
2) سید قطب، تفسیر فی ظلال القرآن ج 5 (چاپ بیروت) . ص 292 .
3) سوره یس/آیه 2 .
4) سوره یونس/2، سوره زخرف/4، سوره بقره/151، آل عمران/58 و سوره جمعه/2 .
براهین منطقی علمی در سطوح مختلف برای مسائل گوناگونی آورده است و در موارد فراوانی مخالفان را دعوت به اقامه برهان واستدلال نموده است:
«قل هاتوا برهانکم ان کنتم صادقین» (1) «ای پیامبر! بگو اگر راست می‌گویید، برهانتان را بیاورید» .
در مواردی هم به شبهات کفار، منافقین و اهل کتاب پرداخته و با براهین فلسفی به آنها پاسخ داده است; چنانکه درباره وجود خداوند می‌فرماید:
«ام خلقوا من غیر شی‌ء ام هم الخالقون» (2) «آیا آنها بی سبب آفریده شده‌اند یا خود خالق خود هستند» .
این عبارت کوتاه در حقیقت اشاره به برهان معروف علیت است که در فلسفه و کلام برای اثبات وجود خداوند آمده است (3) . و گاهی نیز با بیان فلسفه و چرایی احکام، انسانها را برای عمل به احکام آماده می‌سازد چنانکه نماز را یاد خدا، موجب دوری از منکرات و انحرافات اخلاقی و اجتماعی بیان می‌کند:
«... اقم الصلوة ان الصلوة تنهی عن الفحشاء و المنکر و لذکر الله اکبر ...» (4)
«نماز را بپادار که نماز انسان را از زشتیها و گناه باز می‌دارد و یاد خدا بزرگتر است» .
و حکمت روزه را فلاح و رستگاری از زندان طبیعت و مادیت و غرائز حیوانی می‌شمرد:
«... کتب علیکم الصیام کما کتب علی الذین من قبلکم لعلکم تتقون» (5)
«روزه بر شما نوشته شده، همانگونه که به کسانی که قبل از شما بودند، نوشته شده شاید پرهیزگار شوید» .
و فلسفه زکات و صدقات را طهارت مال، طهارت جسم و روح و تزکیه نفس در سایه بذل، ایثار و ... می‌داند:
«خذ من اموالهم صدقة تطهرهم و تزکیهم ...» (6)
_______________________________
1) سوره بقره/111، سوره انبیاء/24، سوره نمل/64 و سوره قصص/75 .
2) سوره طور/آیه 35 .
3) آیت‌الله، مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه ج 22، ص 452 الی 454 .
4) سوره عنکبوت/45 .
5) سوره بقره/183 .
6) سوره توبه/103 .
«از اموال آنها صدقه‌ای (زکاتی) بگیر (تا به وسیله آن) آنها را پاک‌سازی و پرورش دهی»
2 . روش رعایت مقتضای حال:
از آنجا که میزان عقل و ایمان انسانها تفاوت دارد، مبلغ باید با هر انسانی به اندازه عقل و ایمان او سخن بگوید و چیزی را از او بخواهد که توان انجام آن را داشته باشد چنانکه رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمودند:
«انا معاشر الانبیاء امرنا ان نکلم الناس علی قدر عقولهم» (1) «ما گروه پیامبران ماموریم که با انسان به اندازه عقلشان سخن بگوئیم» .
با دقت در شیوه تبلیغی قرآن نمونه‌های زیادی را می‌بینیم که رعایت مقتضای حال نموده است و با مردم به اندازه عقل و فهمشان سخن گفته است که نمونه هائی از آن را در روش مخاطب‌شناسی بیان نمودیم .
4 - اصل مجادله به احسن
مجادله در لغت‌به معنای پیچاندن طناب است و سپس به پیچاندن طرف مقابل و گفتگو برای غلبه بر او به‌کار رفته است . به عبارت دیگر، سخن گفتن از طریق نزاع و غلبه‌جوئی را مجادله گویند (2) .
از موارد استعمال لفظ جدال در قرآن کریم به خوبی استفاده می‌شود که دارای مفهوم وسیعی است که هر نوع بحث و گفتگوی طرفین را شامل می‌شود خواه به حق باشد و یا به باطل .
مجادله بر سه قسم است: 1 - مجادله احسن 2 - مجادله حسن 3 - مجادله غیر حسن (بد) .
از آنجا که اساس شیوه تبلیغی قرآن «بلاغ مبین» ، واقع‌نگری و حقیقت‌نگری است، مجادله به غیر حسن را تجویز ننموده و شیوه مجادله احسن و مجادله حسن را به کار برده است .
_______________________________
1) ترجمه اصول کافی، جلد 1 ص 27 .
2) راغب اصفهانی، مفردات الفاظ القرآن، ص 87 .
قرآن کریم با روشهای ذیل اصل مجادله به احسن را در شیوه تبلیغی خود به کار برده است:
1 . روش مناظره - بحث آزاد
یکی از روشهای تبلیغی رهبران و پیامبران الهی در برخورد با مخالفان، بحث آزاد و منطقی بوده است که نمونه بارز آن گفتگوی حضرت ابراهیم علیه السلام و دلایل دندان شکن او در برابر «نمرود» است و نیز احتجاج حضرت موسی علیه السلام در برابر «فرعون» که قرآن این گفتگو و مناظره را در آیه 47 تا 54 سوره عنکبوت بیان کرده است . (1)
2 - روش همراهی
گاهی برای روشن شدن حقیقت و رسیدن به هدف باید در ظاهر تسلیم طرف مقابل شد و اندک اندک ذهن او را برای قبول آن آماده ساخت . اگر مبلغ بخواهد در ابتدا بدون آمادگی مخاطب وی را به سوی حقیقت فراخواند، ممکن است‌با عکس‌العمل مواجه شود .
بر این اساس، قرآن در مجادلات خود، روش همراهی را به کار برده است که نمونه بارز آن در مجادلات حضرت ابراهیم علیه السلام با ستاره پرستان است که در آغاز با آنها همراهی می‌کند و سرانجام عقیده خود را بیان کند و پیام خویش را اعلام می‌کند . (2)
3 - روش مقایسه‌ای
در این روش مبلغ نوعی فرضیه سازی می‌کند و برای رسیدن به هدف، راههایی را در مجادله پیشنهاد می‌کند و انتخاب یکی از این راهها را به مخاطب خویش واگذار می‌کند و چون مخاطب با فکر و اختیار خویش یکی از راهها را بر می‌گزیند، دلیل گوینده آسانتر و راحت‌تر در او اثر می‌بخشد .
قرآن کریم از این روش بسیار استفاده نموده است:
_______________________________
1) آیة‌الله مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ج 16، ص 300 .
2) سوره آل عمران/8 - 76 .
«یا صاحبی السجن ءارباب متفرقون خیر ام الله الواحد القهار» (1)
«ای هم بندیهای من آیا خدایان متعدد بهتر است‌یا خدای یگانه قهار . .» .
در این آیه بین یگانگی خدا و تعدد خدایان دروغین مقایسه شده و توحید را اثبات می‌نماید .
«و ما یستوی الاعمی و البصیر× و لا الظلمات و لا النور× و لا الظل و لا الحرور» (2)
«و هرگز (کافر تاریکدل) کور و (مؤمن روشن روان) بینا، یکسان نیستند و هیچ ظلمتی با نور مساوی نخواهد بود و هرگز آفتاب و سایه همرتبه نباشند» .
در این آیه بین تاریکی‌ها و نور، و مقام کافر و مؤمن مقایسه شده است .
4 - روش پرسش و پاسخ
یکی از روشهای تبلیغ، پرسش و پاسخ است و قرآن کریم در بسیاری از موارد برای اثبات حقایق مهمی نظیر توحید، نفی شرک، معاد و ... در شیوه تبلیغی خود این روش را به کار برده است که بهترین نمونه آن حدیثی است که امام صادق علیه السلام به آن اشاره کرده و می‌فرماید:
مجادله به احسن همانند مطلبی است که در آخر سوره یس در مورد منکران معاد آمده است: هنگامی که استخوان پوسیده را در مقابل پیامبر صلی الله علیه و آله آوردند و سؤال کردند که چه کسی قدرت زنده کردن آن را دارد؟ در پاسخ فرمودند:
«... یحییها الذی انشاها اول مرة ...» (3) «همان خدایی که روز نخست آن را آفریده، دوباره زنده می‌کند» (4) .
_______________________________
1) سوره یوسف/39 .
2) سوره فاطر/20 .
3) سوره یس/79 .
4) آیة‌الله مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ج 16، ص 300 .
منبع :
نشریه درسهایی از مکتب اسلام » اردیبهشت 1381، سال 42 - شماره 2
مثل خردمندان فكر كنيد اما با مردم به زبان خودشان حرف بزنيد.