با صراحت پاسخ ندهيد
هيچ چيزي بيش تر از اين که پاسخ پرسشي را با پرسش ديگري بدهيد، انگيزه ايجاد نمي کند. از اين رو، من اين شيوه آموزش و آموختن علوم را براي همه سطوح، از کودکستان تا دانشگاه، پيشنهاد مي کنم. علم با پرسش آغاز مي شود و با پرسش نيز خاتمه مي يابد.البته، به طور معمول پيش از آن که درباره موضوعي بپرسيد، بايد به آن دقت کنيد.
کودکان همين طور که بيش تر و بيش تر به اطرافشان توجه و دقت مي کنند، قلب والدين خود را از شادي سرشار مي سازند. آنان براي گرفتن يک انگشت، دست خود را دراز مي کنند، به يک صورت خندان با خنده واکنش نشان مي دهند به يک ماشين اسباب بازي ضربه مي زنند تا به حرکت درآيد و زماني که به توجه نياز دارند، گريه مي کنند .آنان درباره محيط اطرافشان مي پرسند و از آن چه که افراد و اشيا در پاسخ به کاوش هايشان انجام مي دهند، مي آموزند.
متأسفانه، وقتي کودکان سخن گفتن ياد مي گيرند و والدين و ساير بزرگسالان را با جريان بي پايان پرسش هاي جالب و قابل تأمل خود روبه رو مي سازند، اغلب برخوردهاي شايسته اي با آنان نمي شود و گاهي نيز طرد مي شوند. البته اگر واقع گرايانه به موضوع بنگريم هيچ کس نمي تواند بي درنگ به همه پرسش هاي کودکان پاسخ دهد. اما اگر پرسش هاي آنان درباره جهان اطرافشان، به وسيله بزرگسالاني که در زندگي آنان مهم و تأثير گذارند، به ندرت پاسخ داده شوند يا هرگز پاسخ داده نشوند، به اين نتيجه منطقي مي رسند که " پرسيدن " کار مهمي نيست. به اين ترتيب، آنان در دوره راهنمايي يا حتي زودتر، پرسيدن و حتي مشاهده دقيق جهان پيرامونشان را رها مي کنند.
آيا دانش آموزان به علت نداشتن " استعداد علمي " يا به اين علت که توان مشاهده کردن و حس کنجکاوي شان تقويت نشده بود، مشاهده گران دقيقي نبودند يا اين امر علت ديگري داشت؟ بسياري از آدم ها زندگي را با چشم هاي بسته سپري مي کنند. من انتظار ندارم که همه دانش آموزانم دانشمند شوند، بلکه مي خواهم به آنان نشان دهم که اگر به اطرافشان توجه نکنند، بسياري از جزئيات زندگي را از دست مي دهند.
برانگيختن کنجکاوي
ما به عنوان معلمان علوم، چگونه مي توانيم دانش آموزانمان را تشويق کنيم که با دقت و با ديد وسيع تري به محيط پيرامونشان توجه کنند. دراين مورد، من به روش سقراط اعتقاد دارم؛ يعني پاسخ دادن يک پرسش با پرسش ديگر!
سرگذشت ماهي شناس معروفي به نام لوئيس آگاسيس که اواسط قرن هيجدهم ميلادي در دانشگاه هاروارد تدريس مي کرد، روش پيشنهادي من را به خوبي تشريح مي کند. وقتي يک دانشجو آگاسيس را به عنوان استاد راهنماي خود بر مي گزيد، آن طبيعي دان بزرگ، دانشجو را به آزمايشگاه خود مي برد، يک نمونه ماهي در اختيار او قرار مي داد و به او مي گفت: " تا زماني که به آزمايشگاه باز مي گردم به مطالعه آن بپرداز."
دانشجو نگاهي سطحي به ماهي مي انداخت و انتظار داشت استادش حداکثر پس از يک ساعت باز گردد. اما در حقيقت او تا روز بعد استاد را نمي ديد. روز بعد آگاسيس از دانشجوي خود چند پرسش درباره مشاهدات ديروزش مي کرد. وي در اين مرحله سؤالاتي مي کرد که دانشجو متوجه شود بيش از آن چه تصور مي کند، مي تواند از مشاهده يک ماهي ياد بگيرد.
اين کار چند روزي ادامه مي يافت، به طوري که دانشجو تصور مي کرد هيچ تکليفي جز نگاه کردن به آن ماهي ندارد. در پايان، کاري که با ملالت کامل آغاز شده بود، نه تنها به دانشي بنيادي و مفصل درباره آن ماهي متنهي مي شد، بلکه به کنجکاوي شورانگيزي درباره کل ماهي ها و حتي زمينه هاي ديگر زيست شناسي منجر مي شد.
شايد هيچ کدام از ما آن قدر زمان در اختيار نداشته باشيم که روش آگاسيس را مو به مو اجرا کنيم. به علاوه، ما هر روز مورد هجوم محرک هاي زيادي قرار مي گيريم که مجبوريم به نفع خود، آن ها را ناديده فرض کنيم. با وجود اين، چگونه مي توانيم دانش آموزان خود را به مشاهده جهان پيرامونشان تشويق کنيم، به طوري که نه تنها به خاطر آماده شدن براي يک شغل علمي، بلکه حتي براي لذت بردن وسرزنده بودن در جهاني که در خانه و کوچه و بازار حس مي کنند، درباره دنياي پيرامونشان بپرسند و بتوانند آن را درک کنند؟
پرسيدن درباره پاندول
در اين جا به تعدادي مثال اشاره مي کنم که علاوه بر ايجاد زمينه هاي سؤال برانگيز، در پرورش مهارت مشاهده کردن و سازمان دادن مشاهدات نيز به نحوي که به نتيجه اي آزمودني بينجامند ( از طريق طراحي آزمايش يا به کمک اطلاعاتي که از پيش موجود بودند)، به دانش آموزان دوره هاي آموزشي گذشته من کمک مي کردند.
از مثال نخست که نوعي نگاه تاريخي به روش علمي است، مي توان در پايه چهارم استفاده کرد. من آن را " بازي گاليله " ناميده ام. با گفتن سرگذشت گاليله و مشاهده نوسان چلچراغ " کليساي پيزا" کار خود را آغاز مي کنيم . احتمالاً نسيمي که به درون کليسا مي وزيد باعث نوسان و عقب و جلو رفتن چلچراغ شده بود.
گاليله با مشاهده تدريجي حرکت چلچراغ به فکر فرو رفت و سعي کرد به کمک نبض خود ، مدت زمان يک نوسان کامل را اندازه بگيرد. او مانند هر آزمايشگر دقيق و با تجربه اي، اندازه گيري خود را چندين بار تکرار کرد. هر چند پهناي ( دامنه ) نوسان ها تفاوت زيادي با هم داشتند، اما گاليله ( با همه محدوديت ها و بي دقتي ها که روش او داشت ) براي همه نوسان هاي کامل، زمان يکساني به دست آورد.
شما ممکن است تصور کنيد، فاصله اي که چلچراغ در هر رفت و برگشت مي پيمود، زمان لازم براي هر نوسان را تعيين مي کرد. متوجه رفتار دور از انتظار چلچراغ در حال نوسان شده بود. پس پرسش مهمي براي او مطرح شد: اگر فاصله پيموده شده، پريود ( زمان يک نوسان کامل ) چلچراغ را تعيين نمي کند، پس چه چيزي آن را تعيين مي کند؟
فراتر از کلاس درس
معلم ها اغلب نگرانند که مبادا دانش آموزي سؤالي بپرسد و آنان جواب آن را ندانند. اگر به چنين موردي برخورديد، مطمئن باشيد که بهترين پاسخ اين است : " من نمي دانم، فکر مي کني چه طور مي توانيم پاسخ آن را پيدا کنيم ؟"
حال به اصل روش تجربي مي پردازيم: سيستم مورد مطالعه را تا حد امکان ساده مي کنيم و تک تک عواملي را که ممکن است بر رفتار آن تأثير بگذارند، مشخص مي سازيم .من و دانش آموزانم همانند گاليله به اين نتيجه رسيديم که چلچراغ بيضوي و حجيم، درست مانند جرمي است که به يک ميله آويزان باشد ( يعني يک پاندول ). از اين رو، با بستن يک قرقره کوچک به يک نخ نازک و آويزان کردن آن از يک قلاب، پاندولي درست کرديم که آزادانه نوسان مي کرد.
اندازه قرقره و وزن نخ در طول و وزن پاندول تقريبا تأثيري نداشتند. بنابراين، به خاطر سادگي کار، تأثيرات آن ها را ناديده گرفتيم ( تصميم گيري براي ناديده گرفتن عواملي که به يک تحقيق آسيب نمي رسانند، بخش مهمي از فعاليت يک دانشمند است )کار را شروع کرديم . فرضيه ما اين بود که پريود يک پاندول، به جرم يا به طول آن و يا هر دوي آن ها وابسته است. من از دانش آموزان پرسيدم: " چگونه مي توانيم پي ببريم، کدام يک از اين دو عامل در اندازه پريود پاندول مؤثرند؟"
برخي از آنان به درستي پيشنهاد کردند که از قرقره هايي با جرم متفاوت و نخ هايي با طول متفاوت استفاده کنيم و فرضيه را بيازماييم .برخي نيز پيشنهاد کردند که بهتر است در هر بار آزمايش فقط يک عامل را تغيير دهيم.
اکنون بخش مشکل کار، يعني طراحي آزمايش براي آزمودن فرضيه را پيش رو داشتيم .دو يا سه قرقره با جرم متفاوت، چند قطعه نخ با طول متفاوت و يک زمان سنج در اختيار دانش آموزان قرار گرفت.
گاليله در تجربه خود براي سنجش زمان از ضربان نبض خود استفاده کرد، اما استفاده از زمان سنج، مثلاً يک ساعت مچي، آزمايش را واقعي تر مي کند. به اين ترتيب، همه چيز براي پيدا کردن پاسخ پرسش ما فراهم شد. البته خود اين فرايند، پرسش هاي ديگري را به وجود آورد که پاسخ به آن ها تلاش ديگري را مي طلبيد.
با تشويق بچه ها به تفکر ، مشاهده و پرسشگري ، ميتوانيم همه آنان را به عرصه هاي جديدي از لذت بردن از جهان فرا بخوانيم.
منبع
Science and Children,November 1997
نوشته شارلوت وارد / ترجمه حسن سالاري
مجله رشد معلم ، شماره 7
مثل خردمندان فكر كنيد اما با مردم به زبان خودشان حرف بزنيد.